Maibé uma-kain balun ladun hetan sorte di’ak. Sira labele hetan oan. Maske nune’e, familia balun buka maneira atu bele hatudu nia domin. Sira haki’ak labarik, balun husi sira-nia familia rasik no balun husik familia seluk.

Ida ne’e mak akontese ba Maria do Rosaria ho idade tinan 66 husi Lahane ne’ebé tanba labele hetan oan nia deside hodi hakiak oan husi nia maun-alin sira.

Labarik ne’ebé Maria hakiak la’os na’in ida ka rua de’it. Nia deside hodi hakiak labarik na’in lima (5). Desizaun ne’e lori mós kosekuensia, tanba nia tenke esforsu an hodi bele atende nesesidade husi labarik sira ne’e.

Maske hanesan oan hakiak, maibé Maria oferese nia domin tomak ba nia oan sira. Nia buka maneira tun-sa’e hodi bele hetan osan atu atende nesesidade familia nian.

Maria ne’ebé simu ona osan idozus labele atu depende de’it ba osan ne’e, tanba osan ne’e la sufisiente, nune’e nia deside hodi uza osan balun hodi hala’o negosiu.

Maria ho matenek hili tempu no oportunidade ne’ebé di’ak atu halo negosiu. Iha tempu has fuan, Maria ku’u has no budu hafoin tau iha plastiku no lori ba fa’an iha fatin ne’ebé ema barak.

Bainhira jornalista INDEPENDENTE hasoru, Maria fa’an hela has budu iha Jardin Lesidere.

Dader de’it, Maria hahú la’o ain husi nia hela fatin, Lahane, hodi tuun ba tasi-ibun Lesidere. Nia leba hela toples boot rua ne’ebé nia kesi ho hena, toples ne’e nakonu ho has-budu. Neneik nia hahú fera sidade Dili ne’ebé komesa barullu ho atividade lubuk.

Bainhira besik ona iha area Largo Lesidere, nia matan hetan ema lubuk ida tuur hela. Ho oin-midar nia hahú hakat ho lalais. Bainhira haree hetan ai-mahun ida iha area Largo Lesidere, nia hahú kore hena ne’ebé kesi toples, hasai has-budu no ai-manas ne’ebé nia prepara ona hodi hein sosa-nain atu mai sosa.

Oras barak nia laran, Maria tuur hodi hein, ema balun hahú hakbesik ba hodi sosa. Ho oin-midar, Maria atende sosa-nain sira.

“Sosa hira?, plastiku ida quarter ($0.25 sentavus),” dehan Maria ba sosa-nain ida.

Maria dehan katak negosiu ne’e nia halo atu bele hetan osan hodi atende nia oan na’in lima nia nesesidade.

“Ha’u-nia oan na’in tolu mak eskola. Ida eskola iha Universidade Dili (UNDIL) semester 7. Ida iha nivel eskola Pre-sekundaria no ida seluk iha Ensinu Primaria,” dehan Maria.

Maske hanesan oan hakiak, Maria moris iha Uatulari, Munisipiu Vikeke iha tinan 1950, hakarak dudu nia oan sira ne’e atu bele hetan susesu.

Has ne’ebé nia budu no fa’an, Maria dehan sosa husi negosiante sira seluk husi Aileu.

“Ami hola tutan de’it ema husi Maubisse sira lori mai ami hola iha sira,” informa nia.

Nia dehan has-budu ne’ebé nia fa’an plastiku ida ho folin $0,25 sentavus. Has-budu ne’ebé nia lori iha toples rua hamutuk $8.

Nia  dehan  has budu ne’ebe  enxe  iha toples laran ne’e hamutuk  iha  toples  laran ne’e hamutuk bungkus  lima nulu (50) iha laran.

Loron hahú aas ona, Maria loke plastiku ida ne’ebé nia tau iha hena atu falun toples nia laran. La’os etu ho modo mak nia hasai, maibé dosi ida.

“Meudia ona, ita han lai. Dosi ne’e ohin dader ha’u lori husi uma mai, atu tahan netik kabun (stomagu),” dehan nia ho oin-midar.

Maria hatete, babain nia matabisu iha uma de’it, meiudia nia la han to’o loraik fila uma mak nia han.

“Ohin sorti ha’u lori dose ida,” dehan nia ho hamnasa.

Istoria kona-ba Maria karik hanesan realidade kiik husi esforsu no luta inan ida ne’ebé ho domin boot hakarak atu dudu nia oan sira hodi bele hetan susesu iha futuru. Dala-barak oan sira la konsidera no valoriza inan-aman sira-nia esforsu. Hakarak goza moris, maibé haluha katak inan-aman dezarraska tebes atu hetan osan. Sira tenke kesi kabun loron ida tomak hodi hetan sentavus ida, maibé oan sira taka-matan hodi gasta dollar ida iha menutu sorin de’it.