DILI: Amu Papa Francisco konfirma no preparadu ona atu simu vizita husi Xefe Estadu Timor-Leste, Francisco Guterres ‘Lú Olo’, maibé ajenda ne’e tenke kansela tanba deputadu Parlamentu Nasionál husi bankada CNRT, PLP no KHUNTO la fó autorizasaun.

Amu Bispu Dioseze Dili, Don Virgílio do Carmo da Silva, la komenta espesifikamente ba desizaun maioria PN nian, maibé esplika katak Amu Papa Francisco preparadu ona atu simu Prezidente Repúblika ninia vizita.

“Bainhira ha’u ba hasoru Amu Papa ha’u aprezenta ha’u-nia aan ba Amu Papa, ha’u seidauk ko’alia buat ida Amu Papa maka espontaniamente ba ha’u dehan notísia ka informasaun husi Timor mai iha ha’u dehan Prezidente Timor-Leste atu mai vizita, Amu Papa rona tiha ona”, dehan nia, iha rezidénsia Episkopál Lesidere, Kámara Ekleziástika Dioseze Dili, horisehik.

Don Virgílio dehan, nia rona ho tilun bainhira kaer liman, Amu Papa rasik maka dehan. Maibé, ikus mai maka Parlamentu Nasionál kansela fali.

“Tanba ne’e maka ita ida-idak maka halo ita-nia reflesaun ba, maibé atu dehan de’it katak oinsá maka mensajen ne’e no sé maka lori to’o ba Amu Papa rona rasik”, tenik nia.

Amu Papa rasik hatene informasaun ne’e fulan ida antes. Amu Papa domin espesiál ba iha Timor ne’e la'ós agora de’it, maibé dezde uluk bainhira João Paulo II mai iha ne’e. Maski Timor ki'ik oan maibé sarani barak.

“Ha’u haree de’it iha enkontru espesiál ne’ebé halo Amu Papa haree katak Amu Papa hatudu duni atensaun espesiál ba povu ba rai no Sarani Timor”, hateten Bispu.

Agora buat ne’ebé rona ne’e labele diskute kona-ba desizaun ne’ebé sira foti, maibé ne’e maka pesoalmente Bispu Don Virgílio haree no sente kona-ba Amu Papa nia domin ba Timor ne’e boot duni.

Xanana La Orienta AMP

Entretantu, Prezidente Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) no Presidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão, rejeita orienta deputadu sira vota kontra viajen PR Lú Olo nia-viajen ba estranjeiru.

Xanana hatete, PR Lú Olo mak uluk sai hanesan Prezidente Konstituinte tanba ne’e hatene di'ak liu lei sira ne’e.

“Sira mak komprende liu Konstituisaun, sira mak hanorin ita atu kumpre Konstituisaun. Tanba ne’e, ohin loron ita mós tuir Konstituisaun, uluk ha’u sai Presidente Repúblika ha’u mós book aan la di'ak tanba Parlamentu Nasionál mós iha kbiit, tanba ne’e ita labele tau liman iha ne’ebá” dehan nia.

Órgaun soberania hirak ne’e ida-idak sei hala’o nia funsaun tuir konstituisaun haruka tanba ne’e labele interfere ida seluk nia kompeténsia.

Uluk harii Asembleia Konstituinte momentu ne'ebá Partidu CNRT seidauk moris, tanba ne’e ohin loron kumpre de’it saida mak hakerek ona iha Konstituisaun.

Resposta PR Lú Olo Ba AMP

Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo, lamenta tebes ho desizaun maioria Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) nian ne’ebé iha Parlamentu Nasionál hodi vota kontra viajen Xefe Estadu nian ba Vatikanu.

Mensajen PR Lú Olo kona-ba kansela viajen ne’ebé lee husi Xefe Kaza Sivíl, Francisco Maria Vasconcelos, hateten, Prezidente Repúblika manifesta ninia sentidu solidariedade ba fiar na’in husi konfisaun relijioza sira seluk iha Timor-Leste, ne’ebé hatudu sira nia espíritu solidariedade ba Prezidente Repúblika nia misaun, nu’udar Xefe Estadu no Prezidente ba povu tomak.

“Istória universál hateten katak Faraó hodi nia fuan to’os, la husik povu Israel bá Terra Prometida. Maibé, to’o ikus, Faraó rasik monu ho nia fuan to’os,” dehan nia.

Xefe Kaza Sivíl haktuir tuir kompeténsia ne’ebé hatuur iha Konstituisaun RDTL, Lei inan, Prezidente Repúblika maka Xefe Estadu Timor-Leste maka reprezentante públiku aas liu Estadu Timor-Leste nian, iha rai laran no iha rai li'ur.

Hafoin Restaurasaun Independénsia, Prezidente RDTL tolu liu bá Xanana Gusmão, José Ramos Horta no Taur Matan Ruak, bá rai oioin hodi promove Timor-Leste no habelar relasaun ho Xefe Estadu sira seluk no komunidade internasionál. Relasaun internasionál ne’e importante tebe-tebes atu buka hetan, ho rai sira seluk nia tulun, oinsá lori dezenvolvimentu ba oin no hamenus kiak no mukit iha rai doben.

“Ha’u hakarak hatutan lala’ok ida ne’e, iha ha’u nia mandatu, nu’udar Prezidente Repúblika ho kbiit no fiar povu Timor-Leste nian, ne’ebé ha’u hetan, liu husi eleisaun prezidensiál, ne’ebé universál, livre, diretu, sekretu no pesoál, iha Marsu 2017,” hatutan nia.

Haree ba importánsia lori Timor-Leste ba mundu no lori mundu mai Timor-Leste mak Xefe Estadu, tuir Konstituisaun haruka, husu autorizasaun husi Parlamentu Nasionál atu aprova Xefe Estadu nia vizita Estadu ba Portugál no Vatikanu no vizita traballu ida ba Nasoins Unidas no Indonézia/ segunda vizita, iha tinan 2018.

Maibé, iha Segunda (05/11), Parlamentu Nasionál vota kontra dala ida tan Xefe Estadu nia vizita ba rai li'ur ho razaun katak Prezidente Repúblika tenke rezolve uluk situasaun impase iha rai laran. Vota kontra ne’e mai ho forsa maioria nian, husi deputadu tolu nulu resin lima (35) husi partidu CNRT, PLP, KHUNTO, UDT no Frente Mudansa.

“Ba ita Timoroan, Estadu Vatikanu espesiál tebe-tebes tanba iha signifikadu rua. Nu’udar Sidade Estadu no nu’udar Santa Sé, sede Igreja Katólika nian. Sua Santidade Amu Papa Francisco maka Xefe Estadu no ukun Estadu Vatikanu ho kbiit hot-hotu. Sua Santidade Amu Papa Francisco maka atuál Xefe Supremu Igreja Katólika nian, iha mundu”, akresenta nia.

Ho onra no orgullu tebe-tebes mak Xefe Estadu simu informasaun katak Estadu Vatikanu simu Xefe Estadu nia pedidu atu hetan malu ho Sua Santidade Amu Papa Francisco. Enkontru ne’e atu realiza iha loron 23 Novembru, 10 horas. Tuir Nota Verbál no enkontru ho Monseñór Joseph Marino, Núncio Apostóliku ba Timor-Leste no Vatikanu marka mós enkontru ida entre Prezidente Repúblika Timor-Leste ho Kardeál Pietro Parolin, Sekretáriu Estadu Vatikanu nian, titulár ba kargu hanesan ho Primeiru Ministru no mós Arsebispu Monseñór Paul Gallagher, titulár ba kargu hanesan Ministru Negósiu Estranjeiru.

Tanba Parlamentu Nasionál vota kontra vizita Estadu ne’e, Xefe Estadu Timor-Leste lakon oportunidade atu konvida pesoalmente Sua Santidade Amu Papa atu vizita rain, iha tinan 2019, tinan ida ne’ebé TL sei selebra aniversáriu data istórika importante rua ida maka 12 Outubru, aniversáriu ba dala tolu nulu, Sua Santidade Amu Papa João Paulo II vizita Timor-Leste, ida seluk maka 30 Agostu, loron aniversáriu referendu ba dala rua nulu.

Vizita Papa nian iha tinan 1989 dada liu tán atensaun internasionál ba Povu Timor-Leste nia terus no hasa’e liután apoiu ba TL nia luta libertasaun nasionál. Liu husi dalan oi-oin, Igreja Katólika kontribui mós ba mobiliza no enkoraja povu atu vota iha Referendu 1999.

“Ha’u fó hanoin katak iha tempu rezisténsia, Igreja Katólika sai nu’udar komponente ida ba ita nia rezisténsia kulturál. Ha’u fó hanoin mós katak manifestasaun públika ba dahuluk, iha 12 Outubru1989, hafoin misa papél, iha Tasi Tolu, maka loke dalan foun ida, ne’ebé efetivu tebe-tebes, atu hato’o ita nia luta ba komunidade internasionál,” hateten nia.

Konstituisaun RDTL rekoñese papél Igreja Katólika nian, iha TL luta libertasaun nasionál no, nune’e, órgaun soberania hotu-hotu tenke hatuir Lei inan. Karik vizita Estadu ne’e halo duni no Sua Santidade Amu Papa mai Timor-Leste, Xefe Estadu fiar katak vizita rua ne’e sei hasae liután forsa espirituál maioria povu nian no hametin no haburas liután relasaun Timor Leste nian ho Santa Sé no Estadu Vatikanu.

Xefe Estadu fó hanoin mós katak, iha 14 Agostu 2015, Primeiru Ministru Timor-Leste no reprezentante Vatikanu asina Konkordata, iha Dili. Tratadu internasionál ne’e refere ba ámbitu espirituál no mós ba edukasaun, solidariedade no fó asisténsia ba vulneravel sira. Liu husi Akordu ne’e, Estadu Timor-Leste rekoñese ezisténsia no direitu Igreja Katólika no katóliku sira nian, iha Timor-Leste.

Parlamentu Nasionál, liu husi Rezolusaun númeru18/2015, ratifika Konkordata ne’e iha 26 Outubru 2015 no, Jornál Repúblika publika rezolusaun ne’e, iha 11 Novembru 2015.

Órgaun soberania ida-idak tenke onra kompromisu ne’ebé Estadu Timor-Leste asume ho Konkordata ne’e. Prezidente Repúblika hakarak tebe-tebes onra Estadu nia kompromisu boot ida ne'e. Tanba ne’e maka husu ba Parlamentu Nasionál atu fó autorizasaun ba Prezidente Repúblika atu bá Vatikanu.

Maibé Parlamentu Nasionál, ho forsa deputadu tolu nulu resin lima (35), husi partidu ne’ebé ukun ohin loron, fila kotuk ba vizita Estadu ne’ebé importante tebe-tebes ba maioria Katóliku, namkari iha Timor-Leste tomak no Estadu Timor-Leste tomak.

DILI: Problema karreta Prado to’o ohin loron seidauk rezolve, tanba ne’e bankada Partidu CNRT ezije ba meza Parlamentu Nasionál (PN) atu halo diálogu ho Movimentu Universitáriu Timor-Leste (MUTL) atu rezolve asuntu ne’e ho ulun malirin.

DILI: Provedoria Direitos Humanos no Justica (PDHJ), Silvério Baptista Pinto, mandatu remata ona iha loron 30 Outubru. Tanba ne’e, Parlamentu Nasionál halo eleisaun nune’e, Jesuína Maria Ferreira Gomes, eleitu hodi okupa kargu importante ne’e to’o tinan haat.

DILI: Parlamentu Nasionál (PN) liu husi bloku Aliansa Maioria Parlamentár (AMP) vota kontra tan dezlokasaun Presidente Repúblika, Francisco Guterres 'Lú Olo', ba iha Vatikanu hodi hasoru malu ho Santu Padre.

Votasaun ba sentimentu dezlokasaun Xefe Estadu hamosu pro-kontra husi parte bankada partidu opozisaun no bankada partidu governu, nune’e Prezidente PN deside ba votasaun rezultadu hatudu kontra 35 no afavor 26 husi totál votante 61.

“Ita haree husi rezultadu votasaun ne’e Parlamentu Nasionál la aseita atu PR ba hala’o vizita Estadu ba Vatikanu-Roma”, dehan Presidente PN, Arão Noe de Jesus, hafoin deklara sai rezultadu votasaun.

Prezidente bankada Partidu CNRT, Duarte Nunes hatete, desizaun polítika hodi deside votu sentimentu ba dezlokasaun Prezidente Repúblika nian ne’e la'ós estátika, ohin no aban bele iha mudansa.

“Ami hanoin ita tenke fó lai tempu to’o dia 15 mak ita vota hodi deside dezlokasaun PR nian, karik iha dentru ne’e iha mudansa polítika ruma ita bele aseita”, dehan nia.

Nia hatete, AMP la'ós lakohi atu PR halo vizita Estadu ba Vatikanu, maibé presiza rezolve lai problema iha rai laran atu Amu Papa husu situasaun polítika iha Timor karik bele hataan.

Iha fatin hanesan, Deputadu David Dias Ximenes ‘Mandati’ hatete, dezlokasaun PR nian ba ne’e reprezenta povu sarani Katólika iha Timor hodi kumprimenta Santu Padre iha Vatikanu hodi hametin liután relasaun di'ak ho Santa Sé iha futuru.

Prosesu hirak ne’e atu hametin relasaun diplomasia entre Estadu ho Estadu.

“Ita nia problema iha rai laran husik ita rezolve iha uma laran labele lori ida ne’e hodi impata Xefe Estadu nia viajen ba Vatikanu ne’e, ita la respeita ona povu maioria relijiaun Katólika ne’ebé iha fiar no esperansa ba nia lider Igreja”, tenik nia.

Nia hatete, kandidatura membru governu nain sia ne’e bele rezolve interna la bele lori ida ne’e hodi impata viajen PR nian ne’ebé reprezenta Estadu ba halo diplomasia ho nasaun seluk.

Situasaun ne’e karik nune’e nafatin sei hatudu presedénsia aat ba jerasaun foun sira, tanba ne’e lider nasionál sira presiza rezolve situasaun ne’e.

Kontribuisaun Vatikanu Boot

Vatikanu nia kontribuisaun boot tebes ba luta libertasaun, tanba ne’e bainhira Parlamentu Nasionál kansela Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres ‘Lú Olo’ ninia vizita ba ne'ebá, izola Timor-Leste husi Uma Kreda.

Vise-Diretór HAK, Sisto dos Santos hatete, Timor maioria relijiaun Katólika, maibé iha loron ikus Prezidente Repúblika la ba halo vizita ba Vatikanu ne’e saida maka akontese. Tanba, la'ós izola de’it husi país sira seluk, maibé mós husi Uma Kreda iha Vatikanu.

Vatikanu nia kontribuisaun boot ba TL nia luta ba libertasaun, maibé iha ukun aan haluha relasaun amizade ne’e, entaun fó risku boot ba situasaun polítika iha futuru.

Nia dehan, deputadu sira labele hanoin de’it ba tinan lima mai, maibé tenke iha vizaun ba rihun atus lima mai, atu bele lori Timor ba sai fini ne’ebé di’ak.

Maski situasaun polítika ne’ebé hasoru hela laloran balun iha fulan kotuk ba, ne’e laiha ligasaun viajen Prezidente Repúblika ne’ebé hetan konvite atu Xefe Estadu bele hola parte.

“Maibé ita nia deputadu sira la konsege aprova viajen Prezidente Repúblika nian, se ita haree husi natureza Estadu nian ita nia órgaun lejizladór sira konsege la fó espasu ba Prezidente Repúblika atu dezempeña nia-papél tuir konstituisaun haruka,” dehan nia.

Nia hatutan, kompeténsia Prezidente Repúblika atu hametin relasaun internasionál, ne’e la'ós de’it hola parte eventu ne’ebé Prezidente Repúblika marka prezensa, maibé ne’e nu’udar kometimentu Estadu TL nian atu mós promove pás no dame iha rejiaun ne’ebé Timor-Leste hola parte ba.

Entretantu, Peskizadór AJAR, Inocêncio de Jesus Xavier hatete, Parlamentu Nasionál liuliu bankada AMP laiha sentidu Estadu, tanba ne’e maka sira vota kontra Xefe Estadu atu ba Vatikanu.

Tanba Povu hili sira atu halo servisu ba Estadu no ba rai ida ne’e, Prezidente Repúblika ne’e reprezenta Estadu.