Tuir nia, Prezidente Republika bele halo disolusaun ba Parlamentu Nasional bainhira iha krize ruma hodi afeita funsionamentu Parlamentu nian labele la’o normal ka atividade iha Parlamentu Nasional paradu.
Nia fó ezemplu, Parlamentu Nasionál la aprova Orsamentu Jeral Estadu (OJE) no ida seluk mak formasaun governu la akontese.
“Atividade Iha Parlamentu la’o hela. Atividade iha governasaun la’o hela. Prezidente Republika sein razaun halo disolusaun parlamentu tanba atividade la’o normal hotu,” dehan nia, iha knaar fatin, edifisiu Defensoria Públiku, Kintal-Boot, horisehik.
Sergio dehan, kuandu ba futuru partidu CNRT ho nia aliadu sira halo krize boot ida mosu iha PN hodi afeta ba funsionamentu PN la lao normal, entaun bazeia ba artigu 86 aline f, Prezidente Republika bele halo disolusaun.
Molok ne’e, jurista timoroan, Pe. Júlio Crispim hateten, José Ramos Horta bele halo tuir buat ne’ebé CNRT rekomenda no mós labele halo tuir buat ne’ebé CNRT rekomenda.
Primeiru situasaun, Ramos Horta karik eleitu ba Prezidente Repúblika sé mak atu investura ba nia, toma pose iha ne’ebé no investidura ne’e husi Prezidente Parlamentu Nasionál, maibé CNRT rekomenda Horta katak Prezidente Parlamentu atuál ne’e ilegál.
“Ne’ebé prezidente Parlamentu ilegál ne’e bele investidura ba Prezidente Repúblika ka lae? Maibé hakarak ka lakohi investidura tenke husi Prezidente Parlamentu Nasionál,” nia hateten.
Nia esplika, tuir Konstituisaun RDTL, artigu 77, simu knaar no juramentu, Prezidente Repúblika sei simu investidura husi Prezidente Parlamentu Nasionál nian no simu pose, tuir serinomia públika, iha deputadu no reprezentante orgaun-soberania sira seluk ninia oin.
Segudu, Prezidente foun sei simu pose iha loron ikus Prezidente Repúblika tuan ninia mandatu eh Prezidente nia tuur-fatin mamuk hela karik, Prezidente foun sei pose iha loron ualu (8) liu loron publikasaun rezultadu eleisaun nian.
Terseiru, iha atu ofisiál investura, Prezidente Repúblika sei halo juramentu tuir mai ne’e.
Nia hateten, konstitusaun haruka Prezidente Repúblika sei toma pose perante deputadu Parlamentu nasionál.
“Prezidente Repúblika ida ne’ebé toma pose liu mak disolve Parlamentu Nasionál. Ne’e problema ne’ebé José Ramos Horta sei hasoru kuandu nia eleitu,” tenik nia.
Nia hatutan, Segundu nia bele ka la’e dizolve parlamentu nasionál bainhira eleitu Prezidente Repulblika, maibé tuir konstituisaun artigu 86 (Kompetensia kona-ba orgaun sira seluk) iha alinea F katak hakotu Parlamentu Nasional, iha kazu boot institusional nian ne’ebé labele iha formasaun governu ka aprovasaun orsamentu jeral Estadu nian, iha tempu naruk liu loron neen nolu (60), wainhira rona tiha ona partidu politiku sira ne’ebé hetan kadeira iha Parlamentu Nasionál, no rona, Konsellu Estadu, iha tempu ne’ebé laiha kdasar juridiku atu hala’o dizolusaun, tenke haree regras iha artigu 100;.
Nia dehan, Prezidente Republika bele dizolve Parlamentu Nasional iha deit kondisaun rua, kondisaun ida grave krize inskontitusionál ne’ebé la permite forma govenu iha loron 6o nia laran, maibé Oitavu governu ida agora ne’e, formadu tiha ona ne’ebé so hein eleisaun ba formasaun governu mak liu loron 60 mak la forma governu Prezidente Repúblika bele disolve Parlamentu Nasionál.
Segundu, situasaun mak grave krize konstitusionál ne’ebé la permite aprovasaun orsamentu jerál estadu (OJE) iha loron 60 nia laran, maibé Orsamentu Jerál Estadu 2022 ne’e aprovadu ona no promulga tiha ona, agora ein-vigór hela.
“Só tau kestaun ba Orsamentu Jerál Estadu 2023, se la aprova, bele akontese ka lae orsamentu 2023 la aprova, bele iha mudansa situasaun iha 2023 ne’e,” nia hateten.
Nia relata, tanba kompozisaun atuál iha Parlamentu Nasional bele muda, hanesan agora dadauk akontese, sira maioria Parlamentu iha situasaun balun halo sira la votu ida de’it, sira rasik kontra malu.
“Serake ida-ne’e bele akontese iha Orsamentu Jerál Estadu 2023, see ida ne’e akontese iha posibilidade bele disolve Parlamentu Nasionál iha 2023,” nia informa.
Nia relata, maibé atu disolve ka la disolve hein deit Prezidente atu dekreta ba eleisaun parlamentár iha 2023.
“Ida ne’e situasaun ida-ne’ebé eleitu Prezidente Repúblika husi CNRT nian no CNRT rekomenda atu dizolve parlamentu, ita haree duni kondisaun konstitusionál no realidade ne’ebé akontese iha Parlamentu, maibé ne’e la’ós fasil Ramos Horta karik eleitu ba Prezidente Repúbliku atu halo,” nia esplika.
Nia relata, Prezidente Repúblika sé mak disolve Parlamentu tenke tuir konstitusaun no la’ós tuir nia hakarak.
“Durante ne’e violasaun iha, maibe atu dizolve parlamentu Nasionál ninia regras ne’e rua deit, la’ós sira viola konstitusaun ne’ebé ita atu salva ne’e, dizolve nar-naran, dizolve mós tenke tuir nia dalan,” nia rekomenda.
Molok ne’e, Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão hateten, estadu iha ai-riin 4 atu sai estadu direitu demokratiku sai problema, entaun Prezidente Republika tenke kumpre konstitusaun, parlamentu nasionál tenke kumpre nia rejimentu rasik, governu tenke kumpre lei sira ne’e, labele muda tuun no muda sa’e no justisa mós tenke sai imparsial no tenke iha rigor.
Ho ida ne’e hotu mak partidu husu katak ho prezidente foun ne’ebé partidu sei fiar, la’ós buka atu favorese partidu CNRT, maibé buka atu povu bele sente no komunidade bele haree katak iha ona korresaun ne’e, iha ona atensaun ba ne’ebá hodi estadu nia ai-rin bele metin no bele konsolida.
“Repoen fali konstitusionál no Prezidente republika ho nia kompetensia konstitusionál disolve parlamentu nasional hodi hakat ba eleisaun 2022, nunee bele hakotu violasaun ba konstitusaun no estadu direitu demokratiku,” tenik nia.
