Bandeira Timor-Leste nahe an ona iha anin liberdade nian. Maibé nia emar balun sei dadur nia fuan iha kanek laran, hein atu bele sente fila fali domin husi oan ne’ebé tinan 20 liu ba tenke entrega ba ema seluk tan funu.

Alui—laos naran loos—inan luta-nain ida ne’ebé rai hela memoria moruk, laos de’it kona-ba sofrimentu iha inisiu invazaun Indonezia, lakon nia familia to’o nia hakat sira iha ailaran hamutuk ho Falintil, maibé mós kona-ba domin ba nia oan ne’ebé nia tenke entrega ba ema seluk hodi tau-matan.

Iha dader malirin

Alui, labarik feto kiik ida ho idade tinan sia ne’ebé halai hamutuk ho nia familia ba ailaran bainhira militar Indonezia hahú ninia invazaun iha 7 Dezembru 1975. Iha momentu ne’ebá, aviaun semo ba-mai hanesan makikit, tiru husi lalehan. Ro funu nian tiru husi tasi, no tanki-funu nian asalta husi rai-maran hodi domina Timor-Leste.

Tinan ne’ebá, 1975, ha’u ho idade tinan sia. Ami hela iha knua tuan ida, Latamatu, pertense ba area Lospala. Ha’u halimar ho ha’u-nia alin sira. Tau rai metan iha nu’u kulit, kahur ho bee hanesan ema halo dose. Ami-nia tempu labarik ami la rona motor no karreta nia lian. Ami rona mak manu kakuuk nia lian iha tempu kalan no manu-lakateu nia lian iha tempu dadeer no molok nakukun to’o.

“Treek….buum….treek…”

Iha dadeer malirin, bainhira ami tuur iha barraka oin, ami rona kilat tarutu hanesan ema sona batar no bomba nia lian hanesan ema dere bidon mamuk. Ami-nia família iha knua Latamatu bolu malu atu halai ba fatin seguru.

Ha’u hamutuk ho ha’u alin sira la hatene loos atu ba ne’ebé. Ami tanis hakuak ami-nia aman. Ha’u haree ha’u-nia aman hateke sa’e ba anin leten, haree aviaun funu ne’ebé semo ba mai hanesan makikit nia semo.

Husi Latamatu ba Matebian

Ho invazaun ne’e, hanesan mós ho Timor-oan lubuk ida, Alui ho nia alin mane idade tinan 7 no alin feto idade tinan 5, hamutuk ho nia inan-aman no familia sira seluk buka atu salva an. Sira hahú evakua ba ailaran ho objetivu atu lao to’o ba foho Matebian ne’ebé sira fiar bele salva sira husi bombardamentu.

Sira hahú viajen ne’ebé naruk no defisil no konsege to’o duni iha foho Matebian. Maibé esperansa atu hetan salvasaun nakfilak sai dezastre. Alui tenke hasoru realidade moruk tebes iha nia moris. Lakon nia alin iha nia matan laran.

Bainhira ami to’o situasaun hahú aat liu tan. Aviaun tiru no hatuun bomba. Ema halikar no halai namkari. Bainhira anin huu sees bomba nia suar no rai-u’ut. Ha’u lahatene ha’u-nia inan sira halai ba ne’ebé. Ha’u ho ha’u-nia alin na’in rua halai haketak malu ho família sira seluk.

Ha’u tuur hamutuk ho ha’u-nia alin na’in rua, sadere ba fatuk boot ida nia huun. Ha’u hamaus hela alin sira ne’ebé tanis tanba buka inan-aman.

‘O nia inan-aman sira iha ne’ebé ona?’ derrepente ha’u-nia tian ida ne’ebé ohin ami hamutuk mosu hodi husu. Nia mós halai ketak ho nia oan sira.

‘Imi na’in tolu la’o ho ha’u, ita tuun ona ba fatin seluk, labele iha ne’e tanba iha ne’e perigu,’ tia ne’e dada ha’u-nia liman loos no ami hamriik atu hakat hamutuk.

Maibé foin foti hakat, derrepente ema ho roupa militar duni ema liu iha ami-nia oin. Ha’u-nia alin mane tanba ta’uk halai no monu ba rai naruk. Ha’u labele salva ha’u-nia alin. Ha’u labele hirus ema sira duni malu tanba mai ho kilat boot. Ha’u-nia matabeen sulin. Ha’u hamriik hateke tuun ba rai naruk hodi bolu ha’u-nia alin maibé lian la’ek.

‘Alin, ha’u labele foti o husi rai-naruk. Ami ba ona, tempu ruma ami sei mai foti o. Maibé ha’u la promete.’

Ha’u dada ha’u-nia alin feto nia liman. Ami tuir ami-nia tian ne’ebé tutur bote ne’ebé nakonu ho roupa.

Iha dalan, ha’u haree ema-nia nia isin mate latan tuituir malu. Balun liman no ain kotu. Ran sai husi isin kanek sira. Ferik no katuas balun tuur tanis buka nia família. Maibé ema la hatan sira nia lian. Sira hein de’it bainhira mak is hafahe husi sira-nia klamar ho isin.

Ha’u tanis hanoin ha’u-nia alin ne’ebé monu ba rai naruk. Ha’u-nia alin feto ne’ebé kaer ha’u-nia liman hateke tutuir ba kotuk hanesan buka hela buat ruma importante ne’ebé nia husik hela iha kotuk ne’ebá.

‘Maun seidauk mai ne’e. Ita hein lai nia,’ alin feto husu.

‘Ita ba ona, orsida nia tuir ita’, ha’u hatan ho lian maran, koko hakalma nia.

Ami kontinua la’o. Ha’u nia tian la’o la hateke ba kotuk tanba nia hanoin hela nia oan sira ne’ebe halai haketak an husi nia. Ami to’o iha fatuk-kuak ida. Ha’u-nia tian la’o husik hela ami. Ha’u ho alin la’o ketak. Ami la hatene tanba sa tian husik ami iha ai-laran tuan ne’ebé laiha nain. Ami sai balada fuik na’in laek.

Ami na’in rua toba iha fatuk-kuak ne’e nia laran durante kalan 7. Ami la lori sanan no ahi kose ka katana. Ami uza fatuk hodi tuku nuu maran ne’ebé ami hetan hodi haan, maibé ha’u-nia alin la aguenta. Nia kabun moras, isin manas no malirin hakas. Halo nia isin krekas no matan kuak.

Ha’u haree alin laiha ona forsa atu la’o. Ha’u tula nia-ulun mai ha’u-nia hiti. Ha’u hamaus ho tanis. Ha’u kaer nia liman ne’ebé krekas hanesan labarik ki’ik foin moris. Ha’u doku ha’u-nia ulun ba alin nia ulun to’o ha’u dukur.

Ha’u sente alin nia isin malirin loos, borus ha’u-nia kulit. Ha’u hakfodak husi dukur. Ha’u haree nia liman-ain mamar, nia matan labele loke. Ha’u ku’u nia isin mós la sente ona.

“Haaiiii… ha’u-nia alin, nusa o se kotuk ba ona. Ha’u ba buka o iha ne’ebé hodi hetan o’ Alui halerik tan lakon nia alin feto.

“Ba ona alin, ba hasoru ita-nia avo sira. Hakmatek iha ne’ebá,’ Alui koko atu haboot fuan hodi deside husik nia alin iha fatuk kuak ne’e no nia kontinua hakat buka nia inan-aman.

Lao ho Falintil

Alui hahú nia hakat hodi hadook husi fatin nia hatoba nia alin feto. Nia hetan fatuk kuak seluk ne’ebé dook husi fatin nia alin toba ba. Durante loron haat nia hela de’it iha fatin ne’e, haan de’it nu’u maran ne’ebé nia lori. Nia isin hahú fraku ba beibeik.

Iha dader ida, anin lori ema lubun boot nia lian to’o ha’u-nia tilun. Ha’u sai husi fatin ne’ebé ha’u subar ba hodi buka lian nia na’in. Ha’u nia matan hetan ahi-suar semo iha anin leten. Ha’u hahú buka ahi-matan.

Ha’u la’o kuaze menutu 30. Husi dook ha’u haree ema lubun halibur malu. Balun kaer dima, kilat boot, no katana. Sira prepara atu ba fatin balun. Ha’u-nia fuan tuku maka’as bainhira koko hakbesik sira.

Mane ida, ain as, fuuk boot, no nia liman kaer metin hela kilat ida. Nia hakfodak bainhira haree ha’u.

‘O see nia oan? O nia inan-aman iha ne’ebé?,’ mane ne’e husu bainhira ha’u besik ba daudauk ho isin ne’ebé nakdedar tanba tauk.

‘Ha’u-nia aman Zetei. Ha’u-nia inan Payatiti. Ha’u la hatene sira halai ona ba ne’ebé. Ha’u lao ho ha’u-nia alin na’in rua maibé sira mate hotu ona,’, ha’u hatan ba mane ne’e ho laran tauk.

Mane ne’e deside hodi husik ha’u lao ho sira-nia grupu. Nia koñese ha’u-nia aman tanba nia mós mai husi aldeia viziñu. Ha’u mak labarik ne’ebé kiik-oan iha sira-nia leet. Sira sempre fó seguransa mai ha’u bainhira ha’u toba. Fó kumbili no akar. Dala-ruma haan naan bainhira sira tiru rusa ka meda.

Maske nune’e, iha ailaran laiha hotu-hotu tenke prontu simu konsekuensia, laos de’it kona-ba hahan no roupa, maibé boot liu ida ne’e mak lakon ema ne’ebé ita hadomi iha kualker menutu. Alui sofre tan dala ida moras bainhira mane ne’ebé nia konsidera hanesan maun no aman mate bainhira tiru-malu ho inimigu.

Reziste iha ailaran

Tempu liu ba daudauk. Alui gasta nia tempu labarik tomak iha ailaran. Nia hahú sai feto raan. La mosu iha nia hanoin atu tuun ba villa hodi hala’o nia moris hanesan Timor-oan lubuk ida ne’ebé tuun ba ona villa. Alui deside atu reziste iha ailaran hamutuk ho funu-nain sira seluk.

Ha’u idade tinan 25 ona. Ha’u besik ho membru Falintil ida, Maubere—laos naran loos—nia kuidadu ha’u. Halo baraka atu ha’u hamahan aan, no halo vizilansia bainhira ha’u toba. Ha’u sente seguru no ha’u-nia tauk nakfila sai barani bainhira besik nia.

Buti mate labarik bainhira tanis

‘Di’ak liu buti mate labarik bainhira nia tanis, duke fó perigu ba Falintil’. Ida ne’e mak orden husi Komando ba Falintil sira iha ailaran.

Ha’u-nia oan iha ha’u-nia knotak fulan 8, hela fulan ida nia moris. Bainhira ha’u rona orden husi Komando ne’e ha’u-nia fuan mamuk. Ha’u tanis iha nonok nia laran. Tanba bebé ne’ebé moris la hatene perigu husi ninia tanis ba Falintil.

‘Labarik moris ne'e ha’u hanusa mak di’ak? Ha’u ba rende de’it ona karik?’ Alui tula ulun iha Maubere nia hitin hodi refleta orden Komandu.

‘Orden Komandu ne’e sente todan, maibé tenke kumpre bainira hatun’, Maubere hatan hodi hamaus Alui nia ulun.

Ami-nia oan dahuluk, mane ida, moris iha ai-laran. Ami haree nia to’o tinan 1 fulan 6. Komandu fó orden tenke lori labarik kiik-oan sira ba entrega iha vila tanba bainhira sira nafatin iha ailaran sei fó perigu ba Falintil sira. Tanba bainhira labarik tanis, inimigu bele deskobre Falintil nia fatin subar.

Ami na’in rua deside entrega ami-nia oan ba Maubere nia família liu husi estafeta sira ne’ebé ami fiar.

Ami laiha buat ida atu fó ba ema ne’ebé haree ami-nia oan. Laiha osan hodi hola susuben. Ami mós labele hatene oan nia kreximentu. Dalan atu konktaktu oan mós menus tebes. Ikus ami rona notísia triste katak ami-nia oan is kotu. Ami tuur muron, tanis, tan ami labele fó rein ikus ba nia molok haloot.

Iha tinan tuir mai, ha’u hahoris tan oan feto ida. Hafoin nia idade tinan ida resin, ami entrega nafatin ba Maubere nia familia, maibé oan feto ne’e mós husik mundu ne’e.

Iha tinan tuir mai, ami-nia oan feto datoluk moris. Hafoin bebé ne’e ho idade tinan rua resin, ami deside entrega fali ba ha’u-nia bin rasik mak haree. Desizaun ne’e la sala tanba ha’u-nia bin kuidadu tebes no haree hanesan nia oan rasik.

Nia, ha’u-nia oan

La hatene loos funu ne’e nia rohan iha ne’ebé. Militar Indonezia aumenta volume operasaun. Fatin ne’ebé baibain Falintil sira ba kee kumbili no taa akar mós Militar Indonezia harii ona sira-nia postu vizilansia. Kada loron, militar sira domina bee-matan ne’ebé baibain Falintil sira ba kuru bee. Balun tenke mate tanba militar Indonezia tiru iha bee-matan.

Ha’u la fase roupa foer durante fulan 2 ona. Ha’u fó hatene ba ha’u-nia laen ne’ebé hakuak hela kilat tuur iha ha’u-nia sorin. Nia dada is naruk hafoin huu sai husi nia ibun. Nia la hatan, maibé husi nia espresaun ne’e ha’u bele sente todan ne’ebé nia rai iha ninia fuan.

Iha dadeersan ida. Estafeta ida, Akatu—laos naran loos—husi vila mai iha fatin konsentrasaun Falintil nian hodi fó hatene katak ema iha vila hakarak hakiak Falintil sira-nia oan. Estafeta hatete katak bainhira hakarak entrega oan karik liu husi nia tanba nia garante bebé ne’e sei to’o iha ema ne’e nia liman.

Ho informasaun husi estafeta ne’e, ha’u ho ha’u-nia laen deside atu entrega bainhira ami-nia oan moris. Ami husu ba estafeta ne’e atu hatete hela ba ema ne’e atu bele pasensia hein ami-nia oan to’o moris.

Ho nune’e, hafoin estafeta ne’e fila, durante bebé iha ha’u-nia isin, ha’u simu susu-been no hahan komplementar husi vila. Estafeta ne’e hatete katak hahan sira ne’e husi Xabina—laos naran loos—ema ne’ebé hakarak hakiak ha’u-nia oan.

Bainhira labarik ne’e moris, nia ho ha’u iha ailaran durante tinan rua. Ha’u hanaran nia Piti.

Tempu mós besik daudauk ona. Ha’u-nia fuan mós hahú la hakmatek. Ha’u hatene ba Piti nia oin ho sentimentu ne’ebé ha’u labele espresa. Ha’u la hatene loos sente triste ka kontente entrega ha’u-nia oan ne’e ba Xabina.

Iha kalan ida, ema na’in rua mai iha ami-nia fatin. Sira tuur hamutuk ho ha’u-nia laen iha barraka laran. Ha’u hatoba Piti iha ai-tahan ne’ebé ha’u bou hamutuk hanesan kulxaun ki’ik ida. Piti nia isin toman ona ho ai-tahan toos.

‘Aban o ba ona. Funu hotu ami ba vila, dala-ruma o la koñese ami.’ Ha’u koalia ba Piti ne’ebé toba hamkatek loos.

‘Ikus-ikus ne’e militar Indonezia sempre asalta ita. Di’ak liu ita entrega ba vila. Funu hotu mak ita ba aprezenta an.’ Maubere koko fó korajen ba ha’u ne’ebé horiohin hamaus Piti nia ulun hanesan sente todan tebes atu husik ha’u-nia oan mane ne’e.

Kalan ne’e ha’u hakarak atu loke de’it ha’u-nia matan ne’e hodi fihir de’it ha’u-nia oan nia oin to’o loro-matan hatudu an, molok nia husik ha’u-nia kous ne’e.

Dader mai daudauk ona. Ha’u kous ha’u-nia oan metmetin hodi hein Komando hakerek karta no monta estratejia oinsa atu entrega Piti ba nia familia foun.

Hafoin buat hotu prontu, ami hahú lao hakbesik an ba fatin ne’ebé deside ona atu entrega Piti ba Akatu hodi lori ba entrega fali ba Xabina. Ha’u-nia liman ho ain nakdedar bainhira loro matan neneik hahú haksumik an iha foho huun ne’ebá, ne’ebé fó sinal katak tempu ona atu entrega Piti ne’ebé dukur hela iha ha’u-nia kous ba Akatu.

Ha’u-nia matabeen sulin bainhira nia apa hakat mai hodi fó rei ba Piti nia rentos. Ho fuan ne’ebé mamuk ha’u entrega Piti ba Akatu, ne’ebé ho lalais fila kotuk hodi lao ba daudauk. Ami hateke tuir de’it to’o Akatu nia isin lakon husi ami-nia haree.

Husi ailaran ba vila

Karreta jeep kor metan ida para hela iha dalan besik ailaran. Kuaze kilometru ida husi fatin Alui entrega nia oan ba Akatu. Xabina tuur hela iha karreta laran ho fuan tuku-tuku, kahur malu entre tauk karik militar Indonezia deteta no kontente tanba bele hakiak oan mane ida.

Bainhira Akito to’o no entrega Piti ne’ebé sei toba hela, Xabina fó hatene ba nia kondutor atu halai lalais no loke ahi emerjensia nian bainhira besik postu vizilansia militar Indonezia. Estratejia ne’e konsege halo sira halai liu postu vizilansia balun. Maibé iha postu vizilansia ida molok tama Dili, militar sira halo pasarevista no sira tenke para.

‘Dari mana? Itu anak siapa?’ militar Indonezia ida ne’ebé hapara karreta ne’e husu ba Xabina ne’ebé kous hela bebé.

‘Ini anak saya. Kami harus buru-buru karena sakit,’ Xabina hatan ho lais.

‘Kalo begitu cepat pergi,’ tropa orienta hodi hatudu liman ba oin.

‘Maromak no matebian sira tulun ita,’ dehan Xabina ba motorista bainhira karreta halai liu ona postu vizilánsia.

Hafoin to’o iha Dili, iha loron hirak tuir mai Xabina lori kedan bebé ne’e ba Jakarta-Indonezia hodi hela ho familia balun iha ne’ebá atu labele hamosu deskonfiansa husi ema tanba Xabina la isin rua maibé iha ona bebé, ne’ebé bele fó mós perigu ba nia familia.

Tempu lao daudauk, labarik ne’e mós boot ba beibeik, moris ho kondisaun ne’ebé di’ak liu.

Naroman to’o

Anin hahú huu is liberdade hasee Timor-oan sira nia isin. Naroman ba ukun rasik an mosu daudauk. Iha 30 Agostu 1999, Timor-oan tomak deside ninia destinu hodi hakat ba faze foun liberdade nian.

Euforia ba ukun an nian halibur Timor-oan hotu, maske nune’e Alui ho Maubere hili dalan seluk. Sira fahe malu no Maubere hola fali feto seluk. Alui ne’ebé sei rai memoria kona-ba nia oan sira deside atu la hola mane, hakarak atu buka nia oan sira, no karik iha biban sente fali domin ne’ebé lakon ona durante tempu naruk nia laran.

Fofoun tuun ba vila, moris sei defisil ba Alui. Maske nune’e nia sente kontente tebes tanba haree nia oan feto ne’ebé nia entrega ba nia bin saudavel no boot ona.

Maibé, iha buat ruma ne’ebé sei falta, sei iha isin ida ne’ebé nia saudades tebes no nia seidauk konsege atu hatene ninia kondisaun ka ninia paradeiru.

‘Ha’u ba toos ha’u sempre hanoin ha’u-nia oan, Piti. Timor livre ona husi dadur inimigu nian maibé ha’u-nia fuan hanesan sei dadur hela.’

Nia la koñese ha’u

Saudades ne’ebé klean tebes obriga Alui atu buka nia oan mane. Alui hahú buka informasaun balun no ikus mai nia hatene fatin nia oan hela ba. Ho informasaun ne’e, Alui ho nia bin ne’ebé akompaña husi nia maun ida, hakat ba Xabina nia uma, iha Dili.

Xabina nia uma haleu ho moru aas. Uma boot, andar rua. Aifunan iha jardin matak. Jardineiru sira hamoos troka malu. Antes hasoru Xabina tenke fó hatene seguransa lai. Ami tama ba uma laran. Ami tuur iha sofá. Xabina ho nia la’en simu ami ho hamnasa mihis no ami hakuak malu. Ha’u tuur iha uma laran, maibé ha’u-nia fuan tuku maka’as, tanba tinan 8 la iha kontaktu ho oan, no ohin sai biban ne’ebé atu haree nia direita.

Ha’u-nia matan hateke tuun-sa’e iha didin lolon. Ha’u haree foto labarik nian ne’ebé Xabina ho ninia la’en kous. Labarik ne’e mak tinan 8 ba kotuk ha’u entrega ba sira. Ha’u-nia matan-been sulin neineik.

‘Keta tanis…. Alex—laos naran loos—sei toba hela. Ha’u ba fanu nia mai, tanba nia la hatene mana sira mai,’ Xabina fó hatene ba Alui hodi hakat ba kuartu laran.

Ha’u, bin, ho maun nia matan hateke ba odamatan ne’ebé ohin Xabina tama ba. Ha’u-nia matan la book an, hakarak haree lalais labarik ne’e.

Labarik ida hatais kalsa badak no faru foun sai husi kuartu. Ha’u-nia mata-been sulin maka’as. Ha’u hakarak halai hasoru hodi hakuak nia, maibé ha’u-nia isin toos iha fatin ho fuan ne’ebé tuku maka’as. Ha’u doku ha’u-nia oin ba sofa.

‘Mãe, quem são eles? Porque a tia chorou?’ (Ama, sira see? Tanba sa tia ne’e tanis?) Alex husu ba Sabina hodi hatudu ba Alui ne’ebé tanis.

‘Amiga da mãe…vai bençoar e deu um colo’ (Ama nia kolega. Ba fó bensa no hakuak) Xabina hatan.

Alex hahú hakat ba kaer uluk Alui nia maun no bin nia liman. Alui hamoos lalais nia matabeen bainhira nia oan hakat ba fatin nia tuur ba.

‘Piti…Piti…’ ha’u koko bolu hikas naran ne’ebé ha’u fó ba nia iha tinan 8 liu ba, maibé nia nonok.

Ha’u hakuak nia isin, koko atu espresa saudades tomak ne’ebé ha’u rai durante tinan naruk nia laran. Nia hakat fila hodi ba tuur iha Xabina nia hiti. Ha’u-nia matan fihir bebeik nia. Tinan 8 tempu ne’ebé kleur duni atu hakoi ha’u-nia memoria iha nia ulun.

‘Mana… ha’u seidauk bele esplika realidade ba Alex,’ liafuan husi Xabina ne’e halo ha’u-nia fuan hanesan para segundu balun. Ha’u-nia mata-been sulin la para.

‘Mana Xabina fó hatene de’it katak ha’u mak nia inan loloos. Labele subar beibeik tanba ha’u tauk Maromak bolu ha’u. Ha’u sei moris, di’ak liu fó hatene de’it ba nia. Nia nafatin hela ho ita tanba dala-ruma nia la toman ona moris simples hanesan ha’u.’

Maibé, Xabina hatan katak seidauk tempu atu fó hatene ba Alex. Loron ida sei fó hatene loloos maibé husik Alex eskola hotu lai.

Ha’u labele obriga Xabina atu fó hatene kedan realidade ne’e ohin. Maibé ha’u labele bosok ha’u-nia fuan katak ha’u hakarak tebes nia bolu ha’u ‘mama’ maske dala ida de’it.

Tempu hasoru-malu mós hotu ona. Ha’u rein Piti ne’ebé hamriik iha Xabina nia sorin. Ha’u hamriik, hakat pasu balun no hateke fila ba Piti. Nia hiit nia liman loos mai ha’u ho oin-midar. Ha’u hakarak halai fila, hakuak nia isin hodi dehan ba nia ‘Oan, ha’u mak o nia inan’.