"Ami seidauk simu notifikasaun hosi tribunal rekursu ba ami-nia pedidu husu fiskalizasaun abstrata ba lei indulto ne'e, kuandu tribunal notifika ona ami sei fo sai", dehan Deputadu Bankada FRETILIN, Joaquim dos Santos, via-telefone, horisehik.
Deputadu ne'e hatutan, bainhira iha ona notifikasaun mak Tribunal Rekursu sei husu ba Parlamentu Nasionál liuhusi Prezidente Parlamentu Nasionál no Komisaun A PN, fo sira nia argumentu, hafoin ne'e mak Tribunál Rekursu sei hasai desizaun.
Ho nune'e, parte deputadu opozisaun iha Parlamentu Nasionál kontinua hein tuir prazu normál ne’ebe iha loron 30 sura husi loron hatama pedidu ba Tribunal Rekursu.
"Tribunal notifika ne'e prazu loron 30, maibé seiduak loron 30, tanba bainhira tribunál notifika mai Parlamentu Nasionál liu-hosi prezidente PN husu hato'o nia argumentu no komisaun A, depois mak tribunál hasai desizaun", katak nia.
Molok ne'e, iha loron 20 Dezembru 2023, deputadu opozisaun kompostu hosi FRETILIN, KHUNTO no PLP iha Parlamentu Nasionál (PN) hato’o ona pedidu ba Tribunál Rekursu (TR) hodi hala’o fiskalizasaun abstrata ba lei númeru 20/2023, 12 Dezembru, kona-ba Prosedimentu Konsensaun Indultu no Komutasaun Pena ne’ebé fó kbiit ba Prezidente Repúblika (PR) atu fó indultu.
“Deputadu hosi bankada opozisaun FRETILIN, KHUNTO no PLP ka Deputadu grupu ida, ha’u mós asina hotu husu fiskalizasaun abstrata ba lei ne’ebé fó kbiit ba Prezidente Repúblika atu fó indultu. Ita husu fiskalizasaun abstrata tanba ita konsidera lei ne’e nia substánsia balun viola konstituisaun, ne’ebé ita hein to’ok tribunál nia opiniaun. Se tribunál konkorda ho ami Deputadu ne’ebé aprezenta petisaun entaun tribunál bele deklara inkonstituisionalidade, se la konkorda ami, entaun nia dekreta oin seluk,” Deputadu FRETILIN, Joaquim dos Santos.
Maibé, nia konsidera ne’e viola substánsia konstituisionall iha lei númeru 20/2023, 12 dezembru, kona-ba Prosedimentu Konsensaun Indultu no Komutasaun Pena, tanba ne’e mak husu Tribunál ninia opiniaun jurídika.
“Artigu ne’ebé fó kompeténsia ba Prezidente Repúblika mak inísia prosesu indultu ne’e ho artigu ida tan kona-ba audiénsia ho Governu, tuir loloos laiha sentidu no sei iha artigu balun tan mais artigu importante mak rua ne’e no substánsia ne’e tomak,” nia dehan.
Nia dehan, iha konstituisaun artigu 85 (pontu i), fó kompeténsia ida ba Prezidente Repúblika atu fó indultu no fó kompeténsia ida ba Governu atu fó opiniaun iha prosesu nia laran.
“Tanba ne’e mak konstituisaun dehan iha liafuan rua iha laran de’it, ida Prezidente Repúblika nia kompeténsia ida mak fó indultu ba prizoneiru sira depois konstituisaun mós atribui tan kompeténsia abstratu ba governu molok Prezidente Repúblika atu fó indultu nia tenke rona uluk governu, ne’ebé lejisladór nia hanoin rona uluk governu ne’e prosesu,” nia hateten.
Ne’ebé, nia dehan, ema-ne’ebé atu hetan indultu prizoneiru ne’ebé kumpre ona ninia pena, entaun ema ne’ebé tama prizaun entaun sé mak akompaña priozoneiru ninia komportamentu ne’e governu liuhosi
Ministériu Justisa ho serbisu prizionál sira mak halo avaliasaun loro-loron.
Molok PR atu fó indultu ne’e, nia tenke haree lai rezultadu avaliasaun ne’ebé hosi parte kompeténsia Governu nian prepara no aprezenta ba PR.
“Mateira ne’e iha lei agora Prezidente Repúblika uza ne’e laiha, ne’e ita konsidera em abstratu ne’e bele viola konstituisaun,” nia hateten.
Se nia desizaun iha primeira instánsia entaun sei iha rekursu, entaun prosesu ne’e sei la’o hela no hein lai desizaun rekursu. Se rekursu finál ona, nia kondenadu entaun nia tenke ba kumpre ninia pena.
“Iha kontestu ida-ne’e mak ita liga ho konstituisaun artigu 85 pontu i), termu jurídiku ida ouvido o Governo ne’e iha kriteira ne’e. Entaun, prizoneiru tenke kumpre kriteria mínimu ne’ebé kompeténsia konstituisaun fó ba Governu no kria kondisaun, nune’e mós fó ba lejisladór karik,” nia dehan.
Entaun, tuir nia, tenke tau iha lei no se la tau iha lei entaun tau iha dekretu ka regra ne’ebé regula prosesu, di’ak liután mak tau iha lei indultu maibé iha lei indultu kompromete kriteira mínimu laiha depois regra prosesuál la’ós ona Governu mak halo maibé ba hotu ona ba Prezidente Repúblika.
“Tuir loloos labele no ita la konkorda ne’e mak ita husu ba Tribunál, bele haree took se ita-nia oponiaun ne’e Tribunál bele deklara inkonstituisionalidade a-favór ami-nia rekerimentu,” nia hateten.
Deputada CNRT Cedelezia dos Santos, hatete, konstituisaun mak fó tiha ona kompeténsia ba PR kona-ba indultu ne’e rasik, ne’ebé buat hotu iha PR nia liman no kona-ba Deputadu opozisaun husu TR halo fiskalizasaun abstrata ba lei ne’e hanoin sira iha direitu atu halo no desizaun ikus sei mai hosi Tribunál.
