Programa Monitorizasaun ba Sistema Judisiáriu (JSMP) konsidera nomesaun Xefe Estadu ba Governu minoritáriu ne’e la kontra lei Konstituisaun RDTL nian.

“Iha konstituisaun la ko’alia ida ne’e katak kontra ida ne’e ka ida ne'ebá, ne’e laiha”, dehan Diretór ezekutivu JSMP, Luís Oliveira Sampaio, iha knaar-fatin Kolmera-Dili, horisehik.

Tuir nia, termu ida governu minoritáriu, insidénsia parlamentár no grande inkluzaun mós la ko'alia iha Konstituisaun Timor nian. Tanba, Konstituisaun artigu 106 ko’alia de'it katak primeiru ministru nomeia husi Prezidente Repúblika ne’ebé bele mai husi partidu ne’ebé manan maioria absoluta.

Nia dehan fó ezemplu, partidu ida manan kadeira 33 ka liu ida ne’e no mós la liu ida ne’e nia mai ho koligasaun, tanba prosesu daudauk ne’e dehan haree tiha koligasaun no Parlamentu Nasionál, mezmu KHUNTO dada-aan maibé sira iha entendimentu PN kona-ba koligasaun ne’e, tanba ba Governu dala ruma sira dada-aan mais haree took prosesu sira tuir mai atu la'o oinsá.

Iha sorin ketak, nia hateten, atu asegura governasaun ne’e dura ba to’o tinan lima oin mai, depende ba governu ninia projesaun polítiku, planu polítiku prioridade durante tina lima ba oin.

“Ita fiar katak se Governu lori kestaun importante sira ba interese povu nian, tanba atu monu ka la monu ne’e depende ba Parlamentu Nasionál maka sei deside hamonu ka la hamonu”, dehan Luis.

Normalmente kuandu, governu lori programa diskute iha PN ne’e nakloke. Ema hotu akompaña no fiar katak parlamentu sira sei la vota kontra programa sira ne’ebé reflete nesesidade futuru povu, tanba sira halo povu avalia, akompaña no tau matan hela ba sira.

Nia dehan, mezmu iha hela risku potensiál bele monu, mais depende ba esforsu governu nian ho deputadu sira ne’ebé reprezenta governu iha PN atu halo ezersisiu no servisu atu konvense ba malu. Politikamente saida mak sira nia hanoin no sentidu Estadu nian ba rai ida ne’e nia futuru.

Diretór JSMP mós esplika katak, kestaun administrativu ne’e la’o hela. Politikamente instituisaun balun seidauk iha ministru, maibé nivel diretór jerál, nasionál no xefe departamentu durante hala'o nafatin jestaun governu nian.

Kuandu primeiru ministru halo kedas asaun ruma ka hahú enkontru Konsellu Ministru halo desizaun ruma eskrita ka hanesan sirkulár atu orienta ministériu sira ne’ebé seidauk iha ministru ne’ebé sei kontinua eziste.

Nune’e, sei haree sira halo servisu hanesan baibain too sira hetan sira nia ministru hodi bele lidera instituisaun ne’ebé sira servisu ba.