(Submisaun AJAR ba esbosu sexta alterasaun Kodigu Penal)
Introdusaun
Iha fulan Juñu 2020, Ministerio Justiça perpara esbosu Decreto Lei (DL) ida ba altera Codigo Penal (CP) hodi halo aditamentu ka aumenta artigu balu ne’ebe atu kriminaliza materia defamasaun ne’ebe durante ne’e nudar materia ba kazu sivil . Esbosu DL ho artigu 5 ne’ebe inklui artigu 6 iha laran nudar substansia ba materia .
Projetu DL ne’e nudar tentativa ba dala-rua hodi kriminaliza dafamasaun. Iha inisiu prosesu legislasaun ba Codigo Penal (CP) iha tinan 2007, Governo momentu ne’ebá tenta tiha atu hatama materia defamasaun ba CP, maibe tanba aspirasaun públiku momentu ne’ebá maioria rejeita, nune’e materia defamasaun la konsege tama ba CP no husik hela nudar materia partikular/privadu ne’ebe regula iha CC, enkuantu materia caluniosa (dun lia bosok) kontinua tama nudar aktu krimi ida (denunsia caluniosa) iha parte ba prosesu realizasaun justisa .
Agora, VIII Governo tenta fali ona atu kriminaliza materia defamasaun tanba preukupa ho konteudu media komunikasaun sosial no rede sosial sira ne’ebe domina ho trata no insulta malu nomos ba autoridade ka lider sira ne’ebe afeta tebes kredibilidade, konfiansa no dignidade sira-nian.
Nudar organizasaun direitu umanus, ami mos preukupa ho fenomena sosial ne’e, maibe kestaun laos rezolve problema sosial ne’e ho medidas simplis hodi kriminaliza deit defamasaun. Timor-Leste nudar paiz ne’ebe “modernu”, konstituisaun modernu, nomos ratifika ona tratadu/konvensaun direitu umanus prinsipal sira, maka tuir ami-nian haree, persiza koerente tebes hodi regula no hatur kestaun hirak ne’e tuir prinsipiu no valor sira ne’ebe adopta.
Komentariu ba konteudu esbosu lei
Iha esbosu DL konsiste husi preâmblu, artigu sira regula kestaun tranzisaun ka oinsa insere aditamentu sira ba CP no artigu sira substansia (187-A to’o 187-F).
Iha biban ne’e ami hakarak hato’o komentariu deit ba parte rua hanesan preâmblu no artigu sira kona-ba substansia.
1. Iha preâmblu, ami nota motivasaun ka razaun importante ne’ebe hamosu polítika husi governu ne’e hodi hakarak kriminaliza dafamasaun tanba preukupa ho sosiedade ne’ebe utiliza meius komunikasaun – liuliu rede sosiais sira hodi defama malu, kritika no insulta malu ne’ebe estraga naran-diak no reputasaun ema sira – liuliu dignidade lider no kredibilidade instituisaun Estado.
Mai ami, problema ne’e mos sai preukupasaun mai ami, tanba dala-barak ami mos sai vitima ba insultu ka kritika sira irresponsavel no bele estraga dezenvolvimentu ita-nian sistema demakrasia. Iha duni nesesidade atu Estado ka Governu tenki buka solusaun ba problema ne’e, maibe laos ho dalan kriminaliza defamasaun. Ho kriminaliza defamasaun maka sei implika tebes direitu ba expresaun ne’ebe nudar “vertebrata” ba demokrasia. Tanba demokrasia laos apenas eleisaun, maibe partisipasaun direta no aktiva husi povu . No partisipasaun ne’e nesesita ezistensia sirkunstansia ka ambiênte atu ema livre expresa nomos meius komunikasaun sosial, tantu media konvensional nomos media sosial.
Agora, sé iha tendensia ema uza media sosial ba defamasaun tantu uza identidade loloos ka falsu (ID falsu), ne’e persiza buka hatene tanba-sá buat hirak ne’e mosu? Mai ami, haree ne’e nudar konsekuensia husi komunikasaun politiku ne’ebe la dezenvolve ho didiak durante ne’e. Nain-ulun sira (policy makers), tantu governu no parlamentu la konsidera aspirasaun povu nudar aspeitu importante ba polítika publika. Katak, saida mak povu koalia-sai iha sorumutu ka media komunikasaun sosial la hetan konsiderasaun policy makers sira-nian desizaun administrativa (ezekutiva) ka polítika (lejislativa). Iha situasaun estagnasi komunikasaun polítika ne’e, maka hamosu sentimentu ba pertenser hahu mis, nune’e mos respeitu ba povu-nian reprezentante mos sai mis. No tuir prespetiva sosiolojia, bainhira konstituente la hetan konsiderasaun husi ninian reprezentante, maka sei hamosu dezakreditasaun nomos rejistensia. No rejistensia ne’e bele ho forma aberta (kritika no defama) ka ho forma klandestina (uza ID falsu). No tuir ami-nian observasaun, utilizasaun ID falsu ba expresa kritika ka defama ne’e laos deit husi povu baibain, maibe mos inklui lider ka kuadrus polítika sira .
Ne’e duni, tuir ami-nian hanoin katak prezensa ID falsu no expresaun kritika irresponsavel laos tanba povu mak iha intensaun a’at (dolo), maibe tanba konsekuensia husi ignoransia nain-ulun sira atu respeita no konsidera aspirasaun povu baze ba ukun iha nasaun ne’e . Ne’e duni, solusaun ba problema ne’e laos halo lei atu kondena ema nian aspirasaun, maibe tuir-loloos hadia mekanismu komunikasaun poilitika ne’ebe bazeia ba konsiderasaun maka povu mak “hun” (konstituente) husi soberania.
2. Razaun segundu ne’ebe ami nota iha preâmblu mak kona-ba Artigu 40 alinia No. 3 CRDTL. Iha Artigu ne’e konsagra katak liberdade expresaun no informasaun nudar direitu ida, no iha alinia 3 preve katak exersisiu ba direitu ne’e sei regula iha lei, nune’e Governu konsidera katak DL ne’e mak sei regula ezersisu direitu ne’e. Kestaun mai ami mak, Governu hanoin katak lei ne’ebe atu regula ezersisiu ne’e mak tenki kriminaliza no ignora katak ezistensia lei sira seluk regula ona lalaok direitu ne’e. Nune’e mos ignora tiha elementu importante husi norma iha alinia ne’e kona-ba “ .....do respeito da Constituição e da dignidade da pessoa humana”. Katak lei ne’ebe atu regula ezersisiu ne’e alende labele kontra konstituisaun (expresaun nudar direitu, laos obrigasaun) no expresaun nudar elementu signifikativu ba dignidade umana. Sé ema labele iha expresaun ba ninian sentimentu ka aspirasaun, maka laiha ona ninian dignidade, maibe sei nudar “atan”.
Tuir ami-nian prespetiva katak ezijensia husi alinia 3 Artigu 40 CRDTL ne’e (regula iha lei) labele ho intensaun negativu. Katak persiza halo lei atu limita ezersisu direitu ne’e, nune’e tenki tipifika aktu ne’e nudar asaun krimi. Liberdade expresaun nudar bens-sosial ida ne’ebe tuir-loloos ninian ezersisiu persiza iha protesaun, laos pur-kontrariu kriminaliza fali. Nune’e lei ne’ebe atu regula ezersisiu direitu ho intensaun atu garante oinsa ema bele ezerse, laos atu limita fali.
No tuir ami-nian koñesimentu, eziste ona lei hirak ne’ebe regula ezersisiu direitu ba expresaun mak hanesan CC , Lei ba Manifestasaun no Lei ba Komunikasaun Sosial . Iha lei hirak ne’e, alende garante ona ezersisiu direitu ba expresaun nomos regula ninian disiplina ba lalaok (limitasaun).
Sé enkuantu ema ruma abuza direitu ne’e (direitu ba expresaun no kritika) ka uza direitu ne’e liu limiti hodi viola integridade ka ofende ema seluk nian direitu ba bom-nome, maka eziste hela mos lei ne’ebe regula ninian responsabilidade, ne’ebe preve iha CC (responsabilidade sivil). Ne’e asuntu partikular no relativu tebes ba individu ruma atu senti aktu ne’e fó prejuizu ba nian ka lae? Sé individu ne’e senti iha prejuizu, maka nia bele halo asaun legal hodi husu indemnizasaun tuir CPC.
Ne’e duni, tuir ami-nian hanoin katak ezersisiu ba direitu expresaun ne’e iha ona lei sira ho sufisiênte regula ninian ezersisiu no laiha nesesidade atu halo tan lei kriminal.
Sé agora iha sosiedade eziste tendensia ba halo abuzu ba direitu expresaun, ne’e nudar konsekuensia husi inezistensia esforsu governu atu eduka sosiedade oinsa uza direitu hirak ne’e (edukasaun sivika la lao ho diak), rekrutamentu politiku ba instituisaun públiku sira ladun bazeia ba merítu ne’ebe ninian konsekuensia prestasaun servisu ba publika la diak, laiha mekanismu komunikasaun politiku ne’ebe funsiona ho efikasia, nune’e mos mekanismu responsabilidade (sistema judisial ba prosesu kazu sivil) ne’ebe lao la efetivu.
Iha tempu modernu agora ho prezensa teknolojia komunikasaun sofistikadu (rede sosial), ne’e realidade ida ne’ebe ita labele ses ka evita. Devia-ser Governu eduka sidadaun sira oinsa utiliza meius komunikasaun sira ne’e ho responsabilidade hodi sidadaun sira senti avontade atu partisipa indireta iha governasaun liu husi kontrolu sosial . No sé governu pasivu hela ba realidade ne’e (prezensa teknolojia komunikasaun modernu), maka mosu tendensia ba situasaun negativu.
Ne’e duni, iha situasaun ne’e kulpa laos iha sidadaun sira mak “malandru”, maibe falta edukasaun husi governu. Governu seidauk uza posibilidade sira ne’ebe eziste ho maximu atu organiza sosiedade ne’ebe demokratiku – inklui seidauk maximu dezenvolve mekanismu ba responsabilidade (sistema justisa ba kazu sivil). No la justu bainhira frakeza ne’e iha parte governantes, povu mak tenki sofre tan konsekuensia hodi limita tan ninian direitu.
3. Ba parte substansi husi DL ne’ebe konsiste husi artigu nen (187-A to’o 187-F), ami interpreta Governu hakarak kriminaliza defamasaun liu husi hahalok/aktu sira :
- bainhira ema ruma fó-sai faktu ofensiva ka akuza ka hatete a’at ema ka institusaun ruma (inklui relijiozu ka empreza ruma);
- emite ka fó-sai opiniaun ofensiva (kritika) ema ka instituisaun ruma (inklui relijiosu no empreza ruma);
- Habelar (divulga) faktu ofensiva sira;
- Habelar (divulga) opiniaun ofensiva sira;
No ema ne’ebe konsidera nudar vitima no iha direitu ba keixa hodi Estado (polisia no Ministerio Publica) iha obrigasaun atu reprezenta no defende ninian interese mak:
- ema em-jeral ;
- individu sira husi titular no ex-titular funsaun publika, hahu husi orgaun soberanu (Presidente Republika, PM, Presidente Tribunal, Parlamentu, ministro sira), funsionariu públiku to’o xefe suku sira (tanba halao knaar funsaun públiku)
- Instituisaun Estado sira no empreza sira ;
- Ema sira ne’ebe mate ona ;
Enkuantu agente/autor ba krimi mak ema em-jeral nomos jornalista sira . No pena ka kastigu ne’ebe agente/autor sira bele hetan mak hahu husi:
- fulan 6 ba defamasaun ema mate sira ;
- tinan 1 bainhira defama ema em-jeral
- tinan 2 bainhira ema defama ema ema no institusaun/organizsaun-jeral liu husi meius no sirkustansia (enkontru, fatin ne’ebe ema seluk mos rona) no media komunikasaun sosial – inklui rede sosial;
- tinan 3 bainhira defama ema sira asumi pozisaun funsaun públiku no la asumi ona (ex-funsionariu públiku) nomos lider relijozu sira;
4. Husi esbosu ba norma iha lei ne’e, la defini klaru elementu ba defamasaun no injuria ne’e saida deit , hodi distingue ho aktu krimi instigasaun ka expresaun sira ho intensaun atu haburas sentimentu odiu bazeia ba raxa ka relijiaun ne’ebe tuir prinsipiu direitu umanus mak tenki kriminaliza. Maibe tuir ami-nian interpretasaun norma hirak ne’e nakloke deit ne’ebe bele fó vantajen ba grupu ema balu atu abuza sira-nian direitu. No sé haree ba esbosu Artigu 187-B (1.b) no 187-C, hatudu momos katak intensaun husi kriminalizasaun ba defasaun no injuria ne’e atu proteje grupu ema hirak ne’e husi kritika ka sensura públiku.
5. No normalmente, iha paiz demokratiku lei CP funsiona atu proteje sosiedade husi hahalok/aktu sira ne’ebe estraga interese públiku no laos interese partikular. Aktu sira ne’ebe tipifikadu nudar krimi mak aktu sira ofende interese komun ka públiku no laos interese grupu ka klase sosiedade ida. No norma no regras iha esbosu lei ne’e pretende atu proteje fali grupu ka klase funsaun públiku, relijiozu no politikus ne’ebe tuir loloos iha responsabilidade ka knaar atu servi públiku. Nune’e norma ka regras ne’e viola prinsipiu igualdade ne’ebe konsagra iha Konstituisaun Artigu 16, katak ema hotu iha lei nian oin hanesan. No esbosu norma ne’e mos la respeitu ispíritu Artigu 2 konstituisaun ne’ebe konsagra katak povu mak nudar nain ba soberania paiz ne’e, laos fali klase grupu balu. Ita-nian Estado ne’e repúblika (povu mak nain) laos monarkhia (liurai sira nian), no ita-nian governasaun ne’e demokratiku, katak povu mak ukun liu husi ninian reprezentante, laos fali ologarkhi ka grupu elite kiik ida mak iha previleiju ba halao ukun.
Sé kriminaliza povu nian direitu ba aspirasaun ho títlu defamasaun no injuria, maka hanesan deit hasai povu nian direitu ba kontrola ema sira ne’ebe merese iha obrigasaun ba servi povu. Iha rejime demokratiku, funsaun publika no politiku sira laos klase “elite” maibe nudar reprezentate no servidor povu.
6. Hanesan mensiona ona iha pontu (2) iha leten katak eziste ona lei hirak ne’ebe garante ezersisiu direitu ba aspirasaun. Nune’e’e ho norma sira iha esbosu lei ne’e mai kontra fali norma ka regras sira ne’ebe eziste ona. Iha Lei Komunikasaun Sosial, iha ninian Artigu 3 (2.i) regula katak funsaun komunikasaun sosial ida mak atu halo sensura publika ba pratika prestasaun servisu, no iha alinia (2.j) husi artigu hanesan mos preve katak media ninian knaar ida mak apoia ba defesa konsumidor sira. Nune’e mos iha Artigu 9 husi lei ne’e garante katak ema hotu iha liberdade hodi fó-sai no divulga ninian ideia no labele teri-netik ka trava ema nian opiniaun politiku no filozofia.
Nune’e’e, sé agora ho kriminaliza defamasaun, maka oinsa mak públiku liu husi media bele halo sensura ba servidor sira? Sé media divulga kritika ba mal-administrasaun ka abuzu poder ruma, maka ho norma ne’e bele konsidera estraga reputasaun ka kredibilidade autoridade sira. Nune’e mos iha Artigu 187-C, bainhira instituisaun sira la funsiona ho loloos ka la halao polítika ba interese povu ka viola konstituisaun, no bainhira povu kritika maka bele konsidera defama ba instituisaun ne’e. Nune’e’e iha artigu hanesan (187-C), bainhira kompanhia privadu sira ne’ebe viola direitu konsumidor sira, lezadu sira labele lamenta iha jornal, tanba bele konsidera estraga reputasaun kompanhia ne’e, no ema ne’ebe kritika no jornalista ne’ebe publika sei bele hetan pena prizaun tinan 2.
7. Ne’e duni, tuir ami-nian interpretasaun, esbosu norma ne’e la proteje bens-sosial (liberdade expresaun) no la asegura responsabilidade servidor sira ba públiku. Ema ruma asumi kargu iha funsaun públiku iha responsabilidade atu presta transparansia no akuntabilidade (halo servisu ho inzentu). No sé bainhira la halao servisu ho inzentu, maka povu ka ninian konstituente iha direitu atu kritika. Nune’e mos instituisaun estado sira-nian knaar ka funsaun mak atu servi povu nian interese ne’ebe halao tuir regras konstitusional ka lei sira. Sé instituisaun la halao ninian knaar ho loloos ka viola konstituisaun, maka merese hetan kritika husi públiku. Kritika husi povu nudar direitu sidadaun ne’ebe kondiz ho objetivu Estado ne’ebe preve iha Konstituisaun Artigu 6 alinia c).
Nune’e mos bainhira ema ruma asumi pozisaun públiku, ninian privasidade mos menus. Tanba pozisaun ne’ebe nia asumi ne’e públiku nian, laos pertense ba ninian partikular, nune’e nia merese transparente iha ninian funsaun no nakloke ba kritika husi públiku, laos subar fali ninian irresponsabilidade iha “manta” defamasaun.
8. Partikularmente iha Artigu 187-E (Prova da verdade dos factos), esbosu norma ne’e kontraditoriu tebes ho prinsipiu jeral katak onus ba prova ne’e kompete ba parte vitima nian, no parte suspeitu ninian direitu mak atu defende ninian a’an. Ne’e duni, esbosu norma ne’e sei halo konfuzaun ba aplikasaun prosesu investigasaun no julgamentu. Tanba ba kazu krimi em-jeral, onus ba prova ne’e iha parte lezada ka vitima. Pur-ezemplu, sé ita dun direitur funsaun públiku ida halo korupsaun, maka iha julgamentu nia (vitima) mak tenki aprezenta prova katak ninian riku-soin sira hetan ho dalan licitu/legal.
9. Konsekuansia sé karik proposta aditamentu ne’e vigora maka povu labele goza ona ninian direitu ba aspirasaun ho efikasia. Nune’e garantia ba partisipasaun popular ba solusaun problema nasional ne’ebe preve iha Artigu 6 alinian c) CRDTL sei sai utopia deit. Kriminaliza defamasaun no injuria ne’ebe durante ne’e nudar materia sivil no reguladu iha CC, maka sei hamate aspirasaun povu ne’ebe nudar “vertebrata” ba demokrasia. Demokrasia lakon ninian sentídu bainhira povu la livre ona ezerse ninian direitu ba aspirasaun. Nune’e, sentimentu de-pertenser husi povu ba Estado ne’e mos sei mis, no klaru oligarkhia (klase elite) sira sei buras iha nasaun ne’e. No polítika ba promove boa governasaun no kombate korupsaun sei sai retorika deit.
10. Iha realidade eziste duni ema balu uza sala ka abuza direitu liberdade expresaun hodi viola ka ofende ema seluk nian direitu ba bom-nome. Maibe situasaun ne’e, alende ninian kauza ami temi ona pontu 1) iha leten, nomos eziste hela lei hodi asegura ninian responsabilidade. Codigo Civil no Lei Komunikasaun Sosial preve ona dalan bainhira akontese divulgasaun informasaun ne’ebe ofende ema ruma nian onra ka dignidade atu prosesa ninian responsabilidade. Devia-ser Governu halo esforsu atu eduka no kria kondisaun atu ajuda vitima husi defamasaun sira bele asesu ba justisa ka hetan ninian responsabilidade ho efikasia, laos fali kriminaliza asuntu ne’e hodi aumenta tan todan ba Estado. Tanba ho kriminaliza asuntu ne’e sei aumenta servisu polisia no ministerio públiku sira, enkuantu kazu pendente sira seidauk hetan redusaun signifikativu.
11. Problema kona-ba prezensa ID falsu sira iha rede sosial ne’e mos nudar konsekuensia husi ema la senti seguru atu partisipa keixa ka lamentasaun ba insatisfasaun servisu públiku. Desde 2009, Lei ba Protesaun Sasin, governu la institusionaliza hodi funsiona ba proteje ema sira hakarak denunsia ka hato’o keixa relasiona ho kazu sira ne’ebe komete husi autoridade estado sira. Tanba la seguru, maka ema sira uza ID falsu hodi kritika hahalok lideransa ne’e. No tanba situasaun ne’e (la institusionaliza protesaun sasin) abandonadu kleur ona (liu tinan 10 ona), no ema toman tiha ona uza ID falsu hodi defama entidade ka lider ruma. Ne’e lamentavel tebes, tanba Governu hanesan laiha ideia ruma atu solusiona problema ne’e sein kriminaliza dafamasaun. Ideia barak, alende institusinaliza protesaun sasin, halao edukasaun sivika nomos bele halo lei ba krimi sibernétiku (cyber crime) hodi kombate aktu krimi sira ne’ebe akontese iha teknolojia komunikasaun – inklui ema uza ID falsu sira. Nune’e mos instituisaun Autoridade Nacional de Communicação (ANC) ne’ebe iha knaar atu kontrola operador komunikasaun sira la proativu halo esforsu atu kontrola operador sira hodi prevene mosu ID falsu sira.
Ne’e duni, tuir ami-nian haree, buat barak mak devia-ser Estado halo atu kombate ID falsu sira duke tenki kriminaliza fali defamasaun.
12. Klaru katak paiz balu iha mundu mak kriminaliza materia defamasaun hanesan Portugal ne’e nudar referensia prinsipal ba ita-nian lejislasaun, nune’e mos Korea de Norte ka Thalandia ne’ebe kriminaliza dafamasaun hasoru presidente ka sira-nian liurai. Iha Portugal, kriminalizasaun ne’e só ba deit faktu ofensiva no la kriminaliza faktu opiniaun ofensiva. Maibe experiensia paiz seluk ne’ebe kriminaliza laos experiensia diak ne’ebe ita tenki banati-tuir. Ba paiz Portugal rasik, regularmente (tinan 4) ONU sempre bolu atensaun ka rekomenda hodi halakon kriminalizasaun ba defamasaun ka muda defamasaun ba materia sivil. Nomos iha Portugal, eziste lejislasaun seluk ne’ebe halo balansu ba abuzu poder husi autoridade sira. CC Portugal nian ne’ebe progresiu liu ita-nian preve responsabilidade husi autoridade sira ba públiku, nune’e autoridade sira labele uza arbiru kriminalizasaun ba defamasaun ne’e hodi exklui sira nian responsabilidade ba públiku.
Konkluzaun no rekomendasaun
1. Bazeia ba komentariu sira iha leten, ami konklui katak proposta alterasaun ka aditamentu materia defamasaun ba materia penal (kriminalizasaun), alem-de ninian norma sira contra-legel, tantu konstituisaun nomos Lei Komunikasaun Sosial, no sei halo mos konfuzaun ba aplikasaun prosesu julgamentu (tanba kontrariu ho prinsipiu onus da prova), nune’e’e mos laiha nesesidade atu kriminaliza asuntu ne’e, tanba rekursu ezistente seluk seidauk optimalizadu ba kombate defamsaun no injuria, nomos seidauk esgotadu. Governu persiza halo esforsu atu sistema no instituisaun ezistente funsiona tiha lae hodi kombate defamasaun molok kriminaliza nia.
2. Nune’e mos nudar “estado-parte” ba konvensaun internasional direitu sivil no politiku, maka Estado Timor-Leste iha obrigasaun atu la kriminaliza defamasaun. Enkuantu nudar “estado-parte” ba konvensaun internasional kontra diskriminasaun rasial, Estado Timor-Leste iha duni obrigasaun atu penaliza aktu instigasaun no expresaun sira ne’ebe atu haburas odiu bazeia ba raxa ka relijiaun ruma. Ida ne’e mak nesesita duni atu governu halo, tantu ha’forti implementasaun lei ezistente sira, nomos hametin ita-nian sistema judisial.
3. Iha ita-nian historia, libertasaun patria ita konkista laos deit liu husi luta armada, maibe iha ninian kulminasaun luta ne’e liu husi “kampu batalla” liberdade expresaun. Manifestasaun no expresaun protestu barak liu husi media komunikasaun sosial ne’ebe akontese iha dekade 1990-tal konsege lori mudansa opiniaun komunidade internasional hodi apoiu referendum. Ne’e duni, sé agora Estado Timor-Leste hakarak kriminaliza fali defamasaun ne’e hanesan loos aktu a-historiku (ignora ita-nian historia).
4. Ne’e duni, ho razaun hirak-ne’e mak ami husi AJAR mos la aseita ho polítika governu hodi kriminaliza ba defamasaun, no ami sujere ba governu atu hapara projetu lei ne’e, no substitui fali ho:
a. dezenvolve edukasaun sivika ba sosiedade em-jeral hodi sira ezerse sira nian direitu no dever ho responsabilidade;
b. dezenvolve no hametin sistema justisa hodi bele funsiona ho efetivu no efikasia iha prosesu kazu sivil sira;
c. hadia sistema komunikasaun polítika, atu povu senti “nain” mos ba Estado no partisipa aktivu iha solusaun problema nasional ho responsabilidade;
d. harii instituisaun protesaun sasin hodi povu senti seguru ba denunsia kazu mal-governasaun ka abuzu poder sira;
e. enkoraja ANC atu aktivu kontrola operador telekomunikasaun sira hodi prevene ID falsu nomos pornografia;
f. halo lei ba krimi sibernétiku;
Mak ne’e deit ami-nian submisaun no hein katak bele hetan atensaun. Ba ita-boot sira nian atensaun, ami hato’o obrigadu-wain.
Dili, 11 Junu 2020
José Luís de Oliveira
