Hanesan par (pasangan) ne’ebé nakonu ho domin, Adina (la’os naran loos) aseita atu halai ho nia namoradu Nino (la’os naran loos) ba Kupang-Indonezia. Nino deside lori halai Adina tanba problema familia nian.

Hafoin konsege hetan Adina no moris hamutuk hanesan feen ho laen, Nino hahú hatudu nia karater loloos. Nia la hanoin dala rua atu tula liman ba nia feen. Saida mak Adina halo no la kona iha Nino nia hakarak, tuku no tebe mak Adina sei simu.

Iha Marsu 2010, hafoin fulan 3 subar iha Kupang, Nino hahú baku nia feen tanba de’it nia deskonfia nia feen ba mane seluk. Karik nia haluha katak maske Adina foin idade tinan 16 maibé deside husik hela nia familia hodi hala’i ho nia.

Ho kondisaun Adina ne’ebé isin-rua, iha Abril 2010, Nino deside lori fila Adina mai Dili no kontinua moris hamutuk hanesan feen-laen. Familia mós hahú aseita no sira hela hamutuk iha Nino nia familia sira.

Nino nia hahalok la muda, maibé aumenta at liu tan. Iha Abril 2010, bainhira Adina hein kareta iha estrada-ibun atu ba konsulta, Nino mosu mai ho kareta hamutuk ho nia kolega para iha Adina oin. Nino nonook de’it no nia kolega mane hahú koversa uitoan ho lezada. Teki-teki, Nino tuun husi kareta, la ho razaun klaru nia basa Adina nia kanuruk, rasta nia fuuk hodi lori tama ba uma-laran. Iha kuartu laran, Nino tebe Adina nia ain, tan sente moras Adina koko atu halai, maibé Nino tebe Adina nia hirus-matan.

Iha Dezembru 2010, bainhira Nino hakarak sai ho nia kolega sira ba pasiar, Adina la fó ho razaun nia foin partu. Nino ne’ebé la simu hahú diskuti-malu ho Adina. Konserteza, Nino nia solusaun ikus mak tuku no tebe.

Tinan 2011, sai tinan ne’ebé hakmatek no livre husi agresaun fiziku ba Adina, tanba iha tinan ne’e, Nino ne’ebé konsege liu teste hodi sai membru FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), ba hela iha kazerna.

Iha Janeiru 2012, Nino hahú hikas nia asaun. Nino ne’ebé foin to’o uma hafoin sai husi kazerna F-FDTL Hera hakarak atu sai kedan ho nia kolega ba pasiar. Adina ne’ebé hakarak atu hamutuk ho nia laen, kaer Nino nia liman bainhira Nino hakat atu ba sa’e motor.

“Ha’u la’os feto mak sulan iha uma de’it,” dehan Nino hodi basa no dudu monu Adina, hafoin nia sa’e motor ho halai ba daudauk.

Hafoin hetan serbisu nudar membru F-FDTL, istoria uma-kain kiik ne’e sai at liu tan. Nino hahú mós kadó no buka feto seluk.

Nino uza media sosial, facebook (FB), hodi konversa ho feto seluk ne’ebé nia bolu amor. Iha sira-nia konvesasaun, Nino hatete nia hakarak hola feto ne’e no nia hola Adina la’os tanba domin, maibé tanba dezastre.

Adina ne’ebé hamrik hela iha Nino nia kotuk haree hetan konversasaun ne’e. Adina ho nervozu koko atu hada’u laptop ne’ebé Nino uza hodi asesu FB, maibé Nino hamrik tebe nia feen to’o monu hafoin kaer nia ulun hodi riba ba parede.

Iha kalan ida iha tinan 2012, bainhira hader aifunan ba Nino nia avo nian, Adina ne’ebé tuur iha kuartu laran rona hela Nino telefone ba ema ida. Ho lian manya, Nino bolu amor ba ema ne’e. Rona ida ne’e, Adina sai mai hodi hadau telemovel husi Nino nia liman. Ho nervozu, Adina trata Nino iha nia maun-alin sira-nia oin.

“Mane moe laiha, buka selingkuh tun-sa’e, feen iha ona mós bosok ema-nia oan feto sira tun-sa’e,” dehan Adina ne’ebé simu ho hamnasa husi Nino nia maun-alin sira. Nino hamrik halai hodi tebe Adina. Ho nervozu nia sama Adina ne’ebé monu ona ba rai ninia tilun huun.

Hafoin akontesimentu ne’e, Nino hahú brani liu tan. Nia ho malorek lori feto ho kareta no lori ba sira-nia kuartu laran.

Iha 3 Marsu 2014, Adina ne’ebé haree Nino nia kareta para iha area Lecidere hakbesik an ba kareta no loke kareta nia odamatan. Iha laran, Nino toba hela ho feto ida. Adina husu sira halo saida no feto ne’e ho ‘inosente’ hatan “Ami la halo buat ida, ami beiju de’it”.

Iha Agostu 2015,  Adina ne’ebé foin fila loke odamatan kuartu. Nia hetan Nino toba hela ho feto ida iha kuartu laran ne’ebé nakukun uitoan. Nino hamrik lalais, tebe Adina nia hirus-matan to’o monu ba rai, foti kadeira riba ba Adina nia leten. Ho kalma Nino kaer feto ne’e nia liman hodi la’o sai ba daudauk no husik hela nia feen ne’ebé halerik ba moras iha isin no tenta atu hamrik.

Iha tinan 2016, maske la sofre ona agresaun fiziku husi nia laen, maibé sira-nia uma-kain sai de’it ona hanesan kurtina. Iha Setembru 2016, Nino ho Adina diskuti-malu tan sira-nia oan. Hanesan baibain, Nino ne’ebé nervozu tebe Adina nia hirus-matan, kaer nia ain sorin dada ba uma-laran, kontinua tuku, tebe no buti Adina nia ibun. Adina ne’ebé hahú lakon pasensia halai ba foti tudik ne’ebé tau iha armari leten. Nino ho lais hada’u tudik ne’e husi nia liman.

Iha Dezembru 2016, Adina ne’ebé iha dezintendimentu uitoan diskuti-malu ho nia kuñada (Nino nia bin). Haree ba ida ne’e, Nino mosu husi sorin basa Adina nia ibun, tebe nia hirus-matan no rasta ba kuartu laran. La to’o ne’e de’it, Nino foti hena hodi bobar metin Adina nia kakorok to’o Adina hakneak tanba dada is la hetan. Hafoin Adina husu deskulpa, foin mak Nino husik nia feen.

Domin ne’ebé Adina iha ba Nino halo nia la preokupa ho buat hirak ne’ebé akontese ona. Nia kontinua hatudu an hanesan feen ne’ebé di’ak, buka maneira atu hetan fila fali domin husi nia laen. Maibé, Nino agora la hanesan Nino ne’ebé fofoun nia koñese.

Kauza husi Nino nia hahalok ne’e halo Adina sofre stomagu bubu no ruin kidan halai ses husi nia fatin ne’ebé halo to’o ohin loron Adina labele hiit sasan todan no hakruk de’it mós la di’ak.

Maske sofre ona moras, maibé Nino kontinua halo agresaun fiziku. Agresaun ikus liu mosu Janeiru 2017 bainhira Adina haree chat (konversasaun) entre Nino ho feto seluk. Nino nervozu, baku no xave Adina iha kuartu laran. La to’o ne’e de’it, Nino mós duni nia feen atu lori ona nia oan na’in tolu fila ba ninia inan-aman.

Julgamentu iha Tribunal

Iha sala audensia Tribunal Distrital Dili (TDD), Adina ne’ebé Ministériu Públiku notifika hanesan lezada hatete ba Tribunal katak sira na’in rua moris hamutuk hanesan feen ho laen iha Janeiru 2010 bainhira nia idade tinan 16.

Hafoin hela hamutuk durante fulan 3, lezada dehan, Nino ne’ebé MP notifika hanesan arguidu, hahú tula liman ba nia. Hahú husi ne’e, nia dala-barak hetan agresaun fiziku ne’ebé rezulta nia sofre moras.

“(agfresaun fiziku) ida ne’ebé ha’u hanoin kona ne’e mak ha’u konta ne’e. Akontesimentu  barak ne’ebe arguidu baku ha’u ne’e ha’u la hanoin ona,” dehan lezada ba Tribunal.

Nia konta katak, bainhira arguidu halo agresaun fiziku, arguidu ba bolu kedan ema mai kumu lezada nia isin no hamaus lezada nune’e lezada nia laran-monu no perdua arguidu nia hahalok.

“Nia dehan problema sira ne’e labele konta sai ba ha’u-nia familia sira, se lae sira fahe ona ami rua, tanba ne’e mak ha’u mós la hatete sai to’o ohin loron mak nia mak hakarak fahe malu entaun ha’u-nia familia dehan labele tuir ona nia, ha’u mós husik de’it ona,” dehan nia.

Maske hetan agresaun fiziku lubuk ida, maibé lezada deklara nia nunka hato’o keixa ba parte kompetente hodi lori to’o tribunal. Ninia kazu konsege to’o tribunal tanba relatoriu husi doutór sira iha Hospital Nasionál Guido Valadares kona-ba violensia domestika.

“Ha’u ba konsulta doutór sira mak halo relatoriu tanba sira haree ha’u-nia ruin kidan halai sees no stomogu bubu ne’e tanba agresaun fiziku husi ha’u-nia laen,” dehan nia.

Entretantu, arguidu hili dalan nonok ba faktus ne’ebé MP akuza ba nia katak nia baku bebeik lezada.

Arguidu esklarese de’it kona-ba nia ho lezada diskuti-malu tan labarik katak iha altura ne’eba nia la tebe lezada nia hirus-matan no la dada nia an, maibé tebe nia kidan no dada de’it nia kabas.