Iha semana kotuk, Tribunal Judisial Primeira Instansia Dili deside hodi aplika pena prizaun tinan 30 ba aman ida ho inisial VFTS, ne’ebé halo violasaun seksual no oho nia oan feto ho idade tinan 11.

Ba desizaun husi tribunal ne’e, Asistensia Vitima Juridiku Sosial (JU,S), Olivio Barros Afonso hatete, kazu ne’ebé VFTS komete reprezenta violénsia maka’as tebes ne’ebé akontese iha kontestu família.

VFTS, nia hatete, komete abuzu seksuál ba labarik feto ho tinan 11, oho nia, no koko subar ninia krime, liu husi hatudu katak labarik rasik mak oho an. Aleinde ne’e, arguidu mós koko halai husi justisa.

Nia hatutan, JU,S, reprezenta família husi vítima, lori vitima nia naran hodi deklara katak “Tribunál halo justisa hodi kondena arguidu ba krime ne’ebé nia komete ho kastigu ne’ebé todan liu tuir lei iha Timor Leste".

Tuir nia, desizaun husi Tribunál ne’e sei ajuda familia hodi hari’i fila fali sira-nia moris ho sentimentu ba justisa. Tribunál hatudu ho sériu katak, violénsia iha família laran la’ós aktu ne’ebé sosiedade Timor nian simu.

Bainhira kazu ne’e akontese, nia hatutan, VFTS halai husi justisa no koko subar evidénsia husi nia krime. VFTS ameasa sasin atu la ko’alia sai saida mak VFTS halo, no nia halo esforsu oioin, liu husi komunikasaun ho ninia Defensór Públiku, hodi influénsia sasin sira, inklui oferese osan atu rezolve kazu.

Iha fatin hanesan, vitima nia advogada Adelina Lobu Meluk hatete, desizaun ne’e hatudu katak Tribunál no prokuradór hametin liu tán komprensaun katak kazu seksuál tenke kriminaliza tuir aktu idadak, no bainhira iha aktu seksuál liu dala ida, akuzasaun tenke reflete númeru aktu seksuál ne’ebé akontese.

Nia dehan, krime seksuál proteze vítima nia integridade no vítima nia auto-determinasaun seksuál. Krime seksuál la’ós atu proteze vítima nia virjindade.

"Juridiku sosial mós haree husi esperiénsia kazu ida ne’e bele hametin liu tán kapasidade Tribunál no Ministériu Públiku atu uza linguajen ne’ebé la fó sala ba vítima, no linguajen ne’ebé rekoñese natureza krime nian," katak nia.

Nune'e juridiku sosial rekomenda ba Tribunál sira hodi hametin kapasidade atu komprende natureza kastigu asesóriu no kompreende pozisaun vítima nian no realidade husi ezekusaun kastigu.

Nia konsidera, kazu ida ne’e hatudu justisa bele la’o ho efetivu bainhira entidade hotuhotu no parte prosesuál sira halo sira-nia knaar tuir lei.

JU,S nu’udar lezada nia reprezentante, mós hakarak agradese Tribunál tanba koko duni nakloke a’an no analiza pedidu oinoin hosi Lezada.

"Ami haksolok ho oportunidade balun ne’ebé Tribunál fó hodi bele reprezenta lezada nia direitu sira ne’ebé determina iha lei, mezmu ke juridiku sosial la konkorda ho interpretasaun balun hosi Tribunál," dehan nia

Entretantu,. Iha tinan 2014, VFTS ne’ebé nu’udar aman kontinua (ayah sambung) husi vitima—bolu de’it TA—hola TA nia inan—bolu de’it Maria. Husi relasaun entre VFTS ho Maria, sira hetan oan na’in rua.

Iha 2021, loron ho fulan ne’ebé la apuradu, iha tuku 10:00 dader, Oras Timor Leste, bainhira Maria ba servisu, VFTS halo relasaun seksuál ho TA iha sira-nia uma.

Iha 20 Dezembru 2021, iha 12:00 meiudia OTL, hafoin TA tein hahan meiudia no sira haan hotu, VFTS obriga TA hodi halo relasaun seksuál.

Iha indisius katak, iha 20 Dezembru 2021, VFTS halo uluk violasaun seksuál ba TA, hafoin halo agresaun fíziku.

VFTS foti bloku hodi baku kona TA nia rentos no matan fukun parte karuk. Hafoin ida ne’e, VFTS tara lezada ho tali iha kuartu laran.

“Tuir relatóriu médiku katak, lezada haka'as an atu salva nia an, maibé la konsege tanba tali ne’ebé mak kesi ba lezada nia kakorok aperta liu, ho nune'e mak kauza lezada mate.”

Hafoin TA mate, VFTS sai husi uma hodi ba tula Maria iha Timor Plaza hodi fila mai uma. Bainhira to'o iha uma, VFTS loke odamatan kuartu nian no Maria haree katak nia oan tara an.

Ho situasaun ne’e, sira ho lalais transporta lezada ba HNGV. Enkuantu husi HNGV VFTS halai kedan ba Kupang-Indonezia.

VFTS nia oan feto ida, konta tuir ba Maria katak, "Papa (VFTS) kesi tiha TA nia ain hafoin baku fatuk ida.”

Fatuk ne’ebé VFTS uza hodi baku TA nia ulun ne’e subar iha derok huun. Hafoin subar VFTS ameasa ona nia oan atu labele fó hatene ba sira-nia inan.

“Durante arguidu hola lezada (TA) nia inan (Maria), sempre mosu problema ho lezada no lezada nia inan. Bainhira mosu ona problema ho lezada, lezada sempre konta tuir ba nia inan katak arguidu sempre kaer sira-nia ain no isin bainhira lezada toba iha kama,” deklara MP iha ninia akuzasaun.

Tuir deklarasaun husi sasin, Maria, nu’udar TA nia inan, arguidu sempre halo agresaun fízika hasoru nia oan sira, inklui TA.

Ho hahalok ne’e, VFTS komete krime abuzu seksuál ba menor tuir artigu 177 no agravasaun tuir artigu 182, no krime omisídiu agravadu tuir artigu 198.

Iha 27 Jullu 2023, Tribunal iha ninia leitura desizaun final ba VFTS kondena VFTS ba krime omesidu agravadu, abuzu seksual hasoru labarik, no violensia domestika.

Tribunal iha ninia desizaun konsidera faktu sira ne'ebe imputa ba arguidu aprovadu hotu.

Tribunal intende katak, faktus krime abuzu seksual ne'ebe arguidu deklara iha primeira interogatoriu katak, arguidu halo duni abuzu seksual no arguidu la nega faktus kona-ba krime abuzu seksual.

“Faktus aprovadu katak momentu ne’e arguidu halo tiha agresaun fiziku hasoru vitima, depois foti tali kesi ba vitima nia kakorok, hafoin nia tara vitima, hodi rezulta vitima mate, maibé ikus mai arguidu nega faktus hotu,” deklara tribunal.

Ho nune’e, tribunal laiha duvidas ba faktu hirak ne’ebé imputa ba arguidu tanba arguidu halo duni krime omesidiu agravadu.

Tribunal mós laiha duvidas ba faktus krime abuzu seksual katak, arguidu halo duni relasaun seksual hasoru vitima ho idade tinan 11, hanesan nia oan.

Hafoin lei sai faktu hirak ne’e, Tribunal liu husi Juiz prosesu, Ivan Suriati, lee desizaun tribunal nian hodi aplika pena prizaun tinan 20 ba krime omesidiu agravadu, no pena prizaun tinan 17 ba krime abuzu seksual hasoru labarik.

Ho nune’e, tribunal akumula pena prizaun ba krime rua ne’e hodi aplika pena prizaun tinan 30 ba arguidu VFTS.

Ba desizaun ne’e, argudu nia defeza, Marcelo Colo hatete, parte defeza sei hato’o rekursu ba desizaun husi tribunal primeira instansia.

"Ami hein de'it desizaun karik notifika ami no Juiz sira asina hotu ona desizaun final ne'e ami prepara ba halo rekursu kontra desizaun," dehan nia.