Aliansa ne’e konsidera kondekorasaun ne’ebé Prezidente Repúblika oferese ba Jeneral Reformadu A.M Hendropriyono, tanba de’it hakarak atu hetan previleiju internasional ruma ba Fraternidade Umana, no sakrifika ka ha’kanek sentimentu vitima violasaun direitu umanus, tantu iha Timor-Leste no mós Indonezia.

Portavos Aliansa Nasional ba Tribunal Internasional (ANTI), Nelson Roldao Xavier hatete, ANTI la kestiona kondekorasaun ba Komandante Tentara Nasional Indonesia, Jeneral Andika Perkasa, Jeneral Angus Campbell husi Australia no Xefe Armada Forsa Portugues, Admiral Antonio Ribeiro, tanba ne’e nu’udar jestu ba politika boa-viziñansa hodi prevene konflitu armada ka haburas relasaun dame entre viziñu.

Maibé, nia dehan, ANTI lamenta ho kondekorasaun ba Jeneral Reformadu Hendropriyono.

“Lamentalvel tanba, serake PR JRH la hatene see mak Hendropriyono? ka serake hatene, maibe tanba hakarak hetan previleiju internasional ruma ba Fraternidade Umana, depois sakrifika ka hakanek sentimentu ema, vitima violasaun direitu umanus, tantu iha Timor-Leste no mós Indonesia?.”

“Iha realidade, ita-nia politika estadu ignora justisa (julgamentu) ba autor violasaun direitu umanu sira durante konflitu politiku 1974 – 1999, nune’e mós la hatudu firmeza ka konsistensia ba politika reparasaun ba vitima violasaun direitu umanus – no perfere tau-atensaun liu ba funu-nain sira (veteranu), enkuantu ema ne’ebé sakrifika atu salva funu-nain sira (populasaun baibain) no ativista direitu umanus, tantu Timorense no mos Indonezia, ne’ebé durante ne’e servisu ba defende justisa vitima sira, ita la konsidera tiha,” deklara Nelson liu husi konferensia imprensa iha edifisiu Asosiasaun HAK, Farol, Dili, Tersa (23/08).

Nu’udar Prezidente, nia dehan, tuir loloos Horta iha responsabilidade atu lidera funsionamentu estadu ba produz Bens Publiku no haburas valor umanidade no justisa sosial, laos halo fali politika ne’ebé haburas fali buat sira ne’ebé kontra interese publiku no impunidade tanba de’it ambisaun pessoal.

Tuir Konstituisaun RDTL, PR iha direitu prerogrativu sira, maibé la signifika PR bele halo politika arbiru de’it.

PR nu’udar garantor ba kumprimentu konstituisaun, nune’e iha obrigasaun atu halo tuir prinsipiu no norma sira iha konstituisaun. Iha Artigu 1 preve katak RDTL ne’e nu’udar estadu direitu demokratiku, soberanu, independente no unitariu bazeia ba vontade popular, laos vontade unipessoal.

Nune’e, nu’udar Xefe atu uza direitu preogrativu sira ba hala’o politika ruma tenke haktuir vontade popular. Iha kontextu ne’e, vontade husi vitima violasaun direitu umanus sira mak lejitimu ba PR nia politika.

See mak A.M Hendropriyono?

A.M Hendropriyono moris iha Jogja, iha 7 Maiu 1945. Lisensiadu Akademia Militar Indonezia iha tinan 1967, no iha tinan 1972 – 1974 nu’udar Komandante Kompi Prayudha Kopassandha (Komando Pasukan Sandi Yudha) ne’ebe envolve iha operasaun ba perparasaun invazaun ba Timor-Leste. Iha momentu ne’ebá, nia ativu iha Operasaun Komodo (infiltrasaun intelijen Indonesia mai Timor-Portugues) no envolve iha planu rekruta milisia no treinamentu ba milisia ne’ebé ikus mai sai PARTISAN, iha 1974-1975 iha Atambua, NTT, Indonezia, molok invazaun.

Iha tinan 1976, tuir relatoriu Chega! Hafoin invazaun Indonezia iha Timor-Leste, Hendropriyono envolve hodi harii grupu milisia Timorense ho naran TONSUS ne’ebé ikus mai halo operasaun presegisaun ba FALINTIL.

Iha momentu Xanana Gusmao hetan kapturasaun husi militar Indonezia no iha prosesu julgamentu, Jeneral Hendropriyono ne’ebé nu’udar Diretór D Badan Intelijen Strategis (BAIS ABRI, 1991-1993) intervein hodi obriga Xanana atu simu advogadu husi militar Indonezia, Suyono, ne’ebé sei sai nu’udar “boneka” iha prosesu justisa.

Iha tinan 1993–1994, Hendropriyono nu’udar Diretór A BAIS ABRI, no nu’udar mós Panglima KODAM JAYA Jakarta, ativu halo operasaun presegisaun ba ativista Timorense sira ne’ebé luta pasifika ba ukun rasik aan iha Jakarta. Estudante Timorense barak mak sofre tortura no detensaun illegal husi ninia politika.

Iha tinan 1999, momentu prosesu referendu, Hendropriyono ne’ebé nu’udar Ministru Transmigrasaun– no tanba ninian antesedente nu’udar militar, partisipa mós iha planu ba “Operasi Bumi Hangus”. Operasaun ne’ebe “sunu-mutuk” no duni populasaun Timorense ba Timor-Osidental ho intensaun atu justifika razaun Indonezia katak maioria populasaun Timor-Leste hakarak hili  autonomia espesial ho Indonezia.

“Ne’e faktus ne’ebé deskobre husi relatoriu Chega – ne’ebe Sua Exelensia PR José Ramos Horta konsidera nu’udar ensiklopedia ba Timorense. Serake ita amnesia (haluhan) hotu ho buat hirak ne’e?,” Nelson kestiona.

Tuir nia, Hendropriyono laos de’it iha “track record” Liman Raan ba povu Timor-Leste, maibé mós ba povu Indonezia.

Tuir relatoriu no peskiza barak denunsia ona katak envolvimentu Hendropriyono iha violasaun direitu umanus hirak iha Indonezia, hanesan;

Iha tinan 1987 – 1991, nu’udar Komandante DANREM 043/Garuda Hitam Provinsia Lampung, Sumatra, Indonezia, Hendropriyono lidera operasaun hodi tiru-mate (masakre) ba populasaun sivil iha Suku Warsidi, Talangsari, Lampung. Akontesimentu ne’e ikus mai koñesidu ho “Akontesimentu Talangsari 1989”.

Iha tinan 2001 – 2004, nu’udar Chefe BIN (Badan Intelijen Indonesia) envolve iha planu no ezekusaun ba aktu asasinatu ba ativista Direitu Umanus Indonesia, M. Munir (mate ho venenu iha viajen aviaun ba Olanda). Munir nu’udar ativista direitu umanus, ne’ebé laos de’it defende direitu povu Indonezia, maibé mós povu Timor-Leste.

Nia dehan, ideia Fraternidade Umana ne’ebé PR Horta opta nu’udar ideia jenuinu husi Amu Papa Francisco hodi promove paz ka dame iha mundu, bazeia ba relijiaun Kristaun, Musulmanu no Judeia nia huun mak Abrāo.

“Durante ne’e funu iha mundu tanba razaun relijiaun. Nu’udar fiar-nain husi relijaun sira, ita hotu aseita no hakarak Dame iha mundu no laiha tan funu tanba razaun ambisaun ka vingansa relijiaun. Maibé ba kestaun iha kontextu ita-nian, laos funu tanba relijiaun.”

“Iha Indonezia maioria Muslumanu, no ita maioria Katoliku. Problema laos relijiaun, maibé problema mak violasaun direitu umanus (krimi kontra umanidade), tantu iha Indonezia no mós Timor-Leste, no responsabilidade estadu rua ne’e ba aktu violasaun ne’e, hodi hakotu siklu Impunidade no garantia ba pas rohan laek,” nia hatete.

Kondekorasaun PR Horta ba autor violasaun, no mós kondekorasaun husi Prezidente Republika Indonezia, Joko Widodo ba eis Komandante Milisia, Eurico Guterres, iha tinan 2 liu ba, nu’udar aktu kontra obrigasaun estadu ba kombate hahalok kontra interese publiku no haburas fali impunidade.

“Impunidade ninia efeitu mak sei haburas violasaun no violensia ka krime iha sosiedade atual, hanesan abuzu poder, korrupsaun, konflitu artemarsias, violentu jovens sira, no trafiku droga sira.”

“Kondekorasaun husi PR Indonezia, Jokowi ba eis komandante milisia Eurico Guterres no kondekorasaun PR Horta ba jeneral reformadu Hendropriyono, laos deit hakanek sentimentu vitima violasaun direitu umanus iha Indonezia no Timor-Leste, maibé mós promove impunidade iha estadu rua ne’ebé nu’udar inimigu ba esadu.”

“Estadu rua ne’e ignora atu halo justisa punitivu ba autor violasaun direitu umanus iha passadu, no perfere halao de’it Justisa Restorativu, maibé la haktuir prinsipiu ho loloos. Katak justisa Restorativu ne’e tenke sentraliza ba iha vitima hodi hala’o reparasaun ba sira-nia kondisaun, no laos reabilita ka valoriza fali autor sira. Politika hanesan ne’e mak haburas fali impunidade.”

“Serake paradigma Estadu agora muda ona hodi servi no hahi fali bandidu sira? Serake PR Horta ho konsiensia rasik hakarak duni promove impunidade? Serake ne’e laos violasaun ba promesa nu’udar Prezidente Republika (kumpre no halo kumpre konstituisaun) ne’ebé deklara iha 20 Maiu 2022 iha Tasi Tolu?,” Aliansa ne’e husu.