Isabel Barreto Lobato frekuenta nia estudu ikus liu iha Liceu Dr. Francisco Machado iha Dili iha tinan 1970. Nia hahú koñese Nicolao Lobato no iha tinan 1972 sira kaben iha Kapela Bazartete. Sira nain rua nia festa kazamentu hala’o iha Laulema, rezidénsia inan-aman Isabel Barreto nian. Sira na’in rua hetan konfirmasaun nu’udar feen no la’en husi Padre Simplício do Menino Jesus, misionáriu orijináriu husi Goa no depois Pároku Misaun Liquiçá nian.
Durante moris hanesan kaben na’in, sira na’in rua hetan prezenti murak ida hosi Na’i Maromak iha loron 14 fevereiru 1973. Moris mai oan mane ida hodi hanaran nia José Maria Barreto Lobato. Ikus mai naran ne’e aumenta tan apelidu Gonçalves hodi kompleta José Maria Barreto Lobato Gonçalves hafoin hetan adosaun hosi nia tiu sira José Gonçalves no Olímpia Barreto (Isabel nia bin).
Iha Revolusaun Kravus iha Portugal, 25 Abril 1974, wainhira partidus polítikus mosu iha Timor, Nicolau Lobato ho Isabel Barreto Lobato hanesan kaben nain koalia ba malu atu fahe responsabilidade hodi haré konaba futuru nasaun no ba família. Hosi sira nain rua nia dadalia ne’e hamosu lia tuir-malu no lia-saik ida katak Nicolau Lobato sei husik nia servisu hanesan funsionáriu públiku portugés hodi dedika nia tempu tomak ba vida polítika hodi luta ba “direitu autodeterminasaun” povu Timor-Leste hosi kedas kriasaun Asosiasaun Sosiál Demokrátika Timor-Leste-ASDT mai to’o FRETILIN. Enkuantu, Isabel Barreto Lobato mak sei troka nia kaben Nicolau Lobato nia fatin hodi buka servisu sustenta familía no oan nia moris. Momentu ne’ebá nia haknaar-an iha instituisaun balu iha área turizmu, tempu português nian. Hanesan feto ida, maske desizaun ne’e todan, maibé nia tenki simu, tan haré mos ba deskriminasaun sira ne’ebé kolonializmu portugés sira halo hasoru timoroan sira inklui feto timor sira.
Tan hahalok kolonializmu nian, nia disidi atu halo mos parte iha atividade polítika hanesan komísius sira ne’ebé FRETILIN halo iha Dili. Wainhira nia feto maluk sira hanesan Rosa Bonaparte ‘Muki’, Maria do Céu ‘Bilear’ no Dulce Cruz ‘Wewe’ fila hosi Portugal, hahú haklaken konaba teoria emansipasaun feto, ho inspirasaun ida katak “Feto sei manan iha nia luta hasoru esplorasaun no diskriminasaun, wainhira feto sira hamutuk no organizadu.” Ho ida ne’e Isabel Barreto hahú envolve hanesan membru prinsipal ida iha Organizasaun Popular Mulher Timor (OPMT) atu apoiu programa governu de faktu iha tempu Proklamasaun Unilateral Independénsia Timor-Leste, hodi hala’o atividade sira iha área produsaun, edukasaun, alfabetizasaun no seluk-seluk tan to’o invazaun militar indonésia.
Haré ba dedikasaun ne’ebé Isabel Barreto Lobato ho nia kaben Nicolau Lobato halo ba rai Timor-Leste, Isabel senti katak loron ida nia sei mate iha inimigu nia liman katak nia-an sei sai alvu ba inimigu nia buka, liu hosi sinal ida ne’ebé hatudu ba nia wainhira nia sunu lilin benzida ida ne’ebé nia kaben Nicolau Lobatu lori hosi Fátima, Portugál. No lilin ne’ebé nia sunu, naben derepenti iha oratória Nossa Senhora de Fátima nia oin. Hosi sinal ida ne’e, nia (Isabel) antesipa hodi husik hela lia menon ida ba nia alin feto no bin sira katak “loron ruma hau laiha karik, favor tau matan hela ba Jezinho” (refere ba José Lobato nu’udar oan mane mesak hosi Nicolau Lobato ho Isabel Barreto Lobato).
Hosi nia lia menon ida ne’e, rona ona katak iha ona infiltrasaun militar indonézia iha rai-ketan tama ona iha sira nia futar tilun. Iha 6 dezembru 1975, rai mos nakaras dadaun ona, iha Liceu nia sorin (atual duta xerox besik Banku Nasional Ultramarino – BNU) Isabel ho nia bin Olimpia hatete ba nia alin sira hamutuk ho Abel Larisina, José Gonçalves no seluk tan atu aruma ona sira nia roupa inklui Nicolau Lobatu nia livru sira hodi hein Nikolau Lobatu lori kareta ba tula sira hodi evakua sa’e ba foho maibé ikus mai la konsege.
Iha loron 7 dezembru 1975 dadersan nakukun, naturalmente la rona ona manu kokorek nia lian hodi simu roman foun, maibé loron foun ne’e nakfilak tiha ba nakukun hodi rona deit mak aviaun funu nia lian, kilat nia tarutu, asu nia hatenu halo Isabel ho nia família sira hakfodak ho tauk halai sai hosi uma laran. Tan haré hetan aviaun hatun paraquedista barak, ho tauk, sira hotu halai tama ba uma laran hodi subar iha kama okos. Ho espiritu nasionalizmu nian, Isabel la interesse ho buat seluk, buat ne’ebé nia salva uluk mak bandeira nasional RDTL hodi subar iha nia hena laran ne’ebé nia hatais no hakuak metin nia oan mane José Lobato durante loron tomak iha kama okos. Hosi sori-sorin, sira komesa rona militar indonézia sira halo operasaun iha aredores Liceu nian hodi tama to’o sira nia uma ne’ebé sira hela no subar ba. Morteiru ho kaiñaun mos haksesuk nia barullu hodi halo sira hetok tauk liu tan.
To’o ona iha lokraik, sira senti katak sei la seguru wainhira hela nafatin iha uma ne’e. Isabel Barreto Lobato ho nia bin Olímpia Barreto, Abel Larisina ho José Gonçalves desidi halo reuniaun ida hodi diskuti no trasa planu atu iha loron 8 fulan dezembru sira sai ona hosi uma ne’e tanba fatin ne’e sai ona pontu sentral ba bombardeiu no Operasaun Seroja hosi militar indonézia. Iha diskusaun ne’e, hamosu alternativa rua nu’udar pontu evakuasaun Isabel ho nia família sira. Ida mak rezidénsia Bispu nian iha Lesidere no ida seluk mak Igreja Motael. Ikus mai sira desidi atu evakua ba Igreja Motael tanba besik liu. Iha sira nia planu evakuasaun ne’e, Abel Larisina enkuantu membru prinsipal Comité Central FRETILIN dehan katak “Hau labele ba hamutuk ho imi. Se hau ba, ita mate hotu.”
Nune’e, iha loron 8 fulan dezembru molok rai hun mutin, Abel Larisina ho deit nia kalsa badak no kamizola ida iha nia isin lolon atravesa Liceu nian hodi sai ba Kaikoli no sa’e liu ba Dare. Iha fali oras tuku 09:00 dader, Isabel mos hahú sai ona hosi uma hamutuk ho nia família sira hanesan: Nia oan mane José Lobato, nia bin Linda Barreto no Olímpia Barreto ho nia kaben José Gonçalves ho oan nain ha’at, nia alin Lita Barreto inklui ema sira ne’ebé hela hamutuk ho sira, Mau Taha, Guilherme no Crispin.
Isabel ho nia família sira ne’e sai hosi uma liu estrada entre edifísiu Benfika no atual Muzeu Rezisténsia la’o ba Banku BNU hodi atravesa liu ba ponti Kais nia oin no sa’e tuir estrada ho intensaun atu ba Igreja Motael. Tuir dalan, hosi dok sira haré hetan ona tropa indonézia sira komesa halibur populasaun sira iha jardim Hotel Timor nia oin. Wainhira sira la’o besik ona iha Hotel Timor nia oin atu liu ba Igreja Motael, derepenti rona lian maka’as ida (bolu) sai hosi Hotel Timor hodi teri netik sira nia hakat, atu ba hamutuk ho maluk sira seluk ne’ebé tropa indonézia sira halibur ona iha jardim laran.
Iha jardim laran, la’os deit ema timoroan sira maibé xinés sira mos ba hamutuk hotu iha ne’ebá. Lakleur deit, señor ida ne’ebé servisu hamutuk ho tropa indonézia sira hakbesik ba sira hodi husu: “Sé mak FRETILIN hit liman?” Iha ne’ebá José Gonçalves, Isabel nia kuñadu foti lia sei dehan netik ba señor ne’e ho lian portugés: “Eu acho que as mulheres não têm culpa” (hau hanoin feto sira la sala). Rona tiha lia ida ne’e, señor ne’e fila fali ba hamutuk ho grupu APODETI sira no tropa indonézia sira iha Hotel nia oin.
Tan hatene ona katak Isabel Barreto mak Nicolau Lobato nia kaben, lakleur deit, señor ne’e fila fali mai la husu tan ona, mai kaer kedas Isabel Barreto Lobato nia liman hodi dada lori nia entrega ba tropa indonézia sira. Iha ne’ebá Isabel hakne’ak hodi taka liman ba sira, maibé tropa sira la interese ba saída mak nia harohan, no lori kedas nia la’o tama ba ponte Kais. Nia oan mane José Lobato ho idade sei kiik-oan hateke ba nia inan ho tanis no hakilar: “Vai mãe? Vai mãe?”. Hanesan inan senti triste wainhira haré nia oan tanis, hakarak hakbesik hodi halo nia hakmatek iha nia hakuak. Maibé iha situasaun ida ne’e, Isabel laiha kbiit atu hasoru. Nia hili dalan hodi sakrifika nia-an ba inimigu atu nia oan sira bele moris.
To’o iha odamatan bo’ot ponte Kais, Isabel Lobato sei hateke fila ba kotuk hodi haré nia oan no família sira ho tanis. Odamatan boot ne’e mak sai sasin ba sira nia fahe malu ikus iha loron 8 fulan dezembru. Inimigu rasta nia la’o tama ba ponte Kais laran no nia bin no alin sira hakete tuir nia husi dok, neneik-neneik nia hahú lakon husi sira nia matan. Iha loron ne’e duni, tropa indonésia sira kruélmente tiru mate nia iha ponte Kais, Portu Dili.
Isabel Barreto Lobato hanesan feto ida ne’ebé forte tebes. Ba nasaun Timor-Leste nia diak, Nicolau Lobato tenki husik nia responsabilidade hanesan aman, hodi transfere responsabilidade ida ne’e ba nia kaben Isabel. Ba Nicolau Lobato, Isabel Barreto Lobato mak sai nia primeiru suporte iha vida polítika no militar hodi luta hasoru kolonilizmu no invazor indonézia. Isabel Barreto Lobato hamutuk ho nia feto maluk sira seluk ne’ebé mate, husik hela exemplu ida ba jerasaun kontinuador sira mak sakrifisiu ne’ebé sira halo atu rai ne’e bele hetan ukun-an.
Arkivu & Muzeu Rezisténsia Timorense aproveita iha loron internasional feto ne’ebé monu iha loron 8 fulan marsu koinsidi mos ho loron nasional feto 3 novembru, konvida ita hotu atu hanoin hikas sira nia esperiénsia moruk ne’ebé sira hasoru iha momentu difísil nia laran. Selebrasaun ida ne’e nudar aktu ida atu tane hikas valores femininos iha luta ba emansipasaun feto iha mundu nomos valores ba luta libertasaun nasional iha Timor-Leste.
Lia-hun mai hosi entrevista família Isabel Lobato hosi AMRT no informasaun balu hetan iha internet.
