Nia dehan, PM Xanana nia juramentu, iha 1 Jullu 2023, bainhira simu pose jura dehan saida, bainhira sente laiha kapasidade ona tenke husu demisaun.
“Bainhira loos atu aprezenta rezignasaun, lalika fó sala nafatin ba VIII governu, tanba ita-boot jura tiha ona, ita-boot mak tenke halo balansu, ha’u la koloka intensaun mak la di’ak, ha’u la’ós dehan laiha intensaun di’ak, ita-nia intensaun di’ak ka la di’ak, ita-nia dezempenu la di’ak, intensaun ne’e buat seluk, saida mak rezultadu ne’e buat seluk,” dehan Alkatiri, iha sede CCF, Comoro, horisehik.
Nia afirma, la’ós intensaun di’ak ona, rezultadu mós di’ak ona, se rezultadu la di’ak lalika fó sala nafatin ba ema seluk, tanba governu la funsiona, se governu la funsiona nia xefe ida de’it, la’ós rua-tolu, nunka xefe ne’e bele fó sala fali ema hotu-hotu no la asume ninia sala rasik.
“Kompromisu loron 120 liu dala hira ona, atu garante ai-moruk ba ospitál, sentru saúde hotu-hotu, uluk kedas bainhira ko’alia loron 120 ha’u dehan ne’e laliha posibilidade, promesa ne’ebé sei la halo. Agora ha’u husu rezultadu mak ida ne’ebé ai-moruk iha sentru saúde, ospitál hotu-hotu iha ka laiha,” hatete nia.
Nia reforsa, PM Xanana dehan, osan tokon US$ 30 ne’e lakon, buka-buka la hetan, Ministru Administrasaun Estatál (MAE) dehan la lakon, tama iha transferensia públika no konta suku-suku hotu-hotu ninian, planu dezenvolvimentu suku, afinál sé mak sala VIII governu, sé mak na’ok VIII governu la loos.
Foin lalais partidu sira iha governu halo reuniaun deside pontu hitu molok debate OJE 2025 pontu dahuluk partidu CNRT no Partidu Demokrátiku (PD) konkorda atu foku liu ba kualidade ezekusaun, la’ós haree de’it vantajen ezekusaun.
“Ne’e ita deskobre ida ne’e, gasta tiha osan $20 milloens agora mak dehan kualidade importante liu, entaun tinan 20 resin ba kotuk ne’e halo nusa, sira neim rekoñese maibé sira rekoñese de’it katak ezekusaun liu ba ne’e tinan 20 resin laiha kualidade iha de’it taxa, ha’u uluk dehan ezekusaun sempre tenke iha kualidade, tenke iha rezultadu di’ak,” haktuir nia.
Nia informa, despeza mak depende de’it ba estatestika taxa, ha’u dehan dezde primeiru governu, ezekusaun tenke iha kualidade ne’e mak ezekusaun, tanba ekonómia ne’e boa jestaun rekursu, haree osan ne’e nunka bele hotu de’it gasta nara-naran, agora mak rekoñese katak laiha kualidade, ezekusaun tenke iha kualidade la’ós taxa ezekusaun.
Nune’e, pontu daruak, partidu CNTR no Partidu Demokrátiku sei kontinua tau ba prátika slogan katak partidu rua ne’e forma governu la’ós atu ukun maibé atu servi. Husi ne’e ba oin, to’o agora, uluk la’ós servi, agora mak atu servi, nune’e sei kontinua mantein servisu di’ak ne’ebé atinji ona iha 2024.
Hanesan, 2024 servisu di’ak tebes iha ne’ebé hatudu mai, rezultadu 2024 ida di’ak ne’e iha ne’ebé, hatudu mai labele ko’alia de’it, atu hadia liu tan servisu balun iha 2025 ida ne’ebé atu hadia, ida ne’ebé la’o di’ak tenke hatete, ida ne’ebé la’o di’ak ona bele dehan parabens di’ak, ida ne’ebé atu hadia. Pontu datoluk partidu CNRT no Partidu Demokrátiku sei kontinua aloka osan no implementa programa sira iha setór produtivu no setór estratéjiku, nune’e nafatin garante sustentabilidade fiskál iha futuru.
Maibé, nafatin-nafatin, uluk laiha ga, halo nusa mak atu aloka osan ne’e ba setór produtivu, sá setór produtivu, mas OJE 2025 rasik la hatudu setó produtivu ida ne’ebé, atu garante estadu nia sustentabilidade fiskál iha futuru signifika iha konsiensia ona katak laiha sustentabilidade fiskál, iha ona konsiensia dehan laiha sustentabilidade fiskál.
Tanba ne’e, sira halo pontu hitu ne’e, Alkatiri fó parabens ba partidu rua ne’e tanba rekoñese sira nia inkapsidade durante tinan naruk.
Nia hatutan, pontu dahaat, partidu CNRT no Partidu Demokrátiku konkorda atu aloka osan iha kapitál dezenvolvimentu ba projetu tasi mane. Bainhira mak greater sunrise mai tasi mane, seidauk garante greater sunrise mai ka la mai.
“Ha’u hakarak greater sunrise mai bainhira, ita halo uluk jalan tool, aeroportu ida serve ba buat ida, agora orsamentu atu tau tan osan ba aeroportu ne’e. Ita sorti suplay base la ba oin se la’e ida tan, primeiru ita tenke garante katak greater sunrise ne’e mai Timor Leste atu garante greater sunrise mai Timor Leste tenke hatene katak ne’e estratéjiku neim ida governu ida nian, ne’e sosiadade tomak tenke partisipa iha prosesu ida ne’e husi sira nia reprezentante,” hatete nia.
Tanba, la’ós halo tiha infraestrutura la mai fali halo nusa, osan sira ne’e serve ba saida, agora de’it jalan tool ne’e la funsióna dehan atu hadia mas objetivu saida hakarak jalan tool ne’e ninia retornu mai husi ida ne’ebé, tanba infraestrutura laiha retonu direitu sempre indireitu, tanba osan duit ida sai husi minarai ne’e tusan.
Hanesan, pontu dalima, konsidera mós prosesu birokrásia ne’ebé naruk iha jinastika aprovizionamentu nian nune’e impede aselerasaun ezekusaun kategória orsamentu iha kapitál dezenvolvimentu nian, partidu CNRT no Partidu Demokrátiku sei reforma sistema. Agora aproveita Papa mai halo ona ajusta direitu, fahe de’it projetu ba emprezáriu na’in haat-lima, sira halo sub fali ba seluk ne’e la to’o agora fali lei aprovizionamentu ida atu fasilita entregasaun.
Tanba, la’ós sistema mak la funsióna mak laiha kapasidade atu tau sistema ne’e atu funsióna, se laiha kapasidade atu tau sistema funsióna entaun loke dalan ba korrupsaun, entaun laiha regra jogu, laiha buat ida ona.
Pontu daneen, partidu CNRT no Partidu Demokrátiku sei kumpri kompromisu eleitorál atu hadia ema sira ne’ebé akontese iha governu liu ba tanba ne’e sei fó apoiu máximu. Hadia saida, hadia erru sira ne’ebé akontese, prosesu auditoria internasionál ne’ebé la’o daudauk hamnasa fali, auditoria Kamara de Kontas nian rezultadu barak iha Ministériu Públiku, la gosta ida ne’e lori fali auditoria internasionál mak mai.
Nia esplika, auditoria internasionál mai bainhira hakarak akontese ohin kedas, sira dehan erru ne’e ida ne’ebé erru hatudu mai labele naran de’it lia bosok atu konfundi povu, lansa konfuzaun ba povu, erru ida ne’ebé hatete atu auditoria internasionál mai rasik tenke iha kapasidade atu prepara termu referensia, saida mak hakarak sira atu halo auditoria, la’ós naran-naran konvida sira mai sira ba halo ona, mas hakarak akontese ohin. Mas tenke define didi’ak erru sira ne’ebé la’ós ko’alia bosok povu nafatin.
Nune’e, pontu dahitu, partidu CNRT no Partidu Demokrátiku konkorda atu investe liu tan iha rekursu umanu, to’o agora investe iha rekursu umanu iha ne’ebé, saida mak dezenvolvimentu kapitál umanu ne’e fó formasaun ba ema na’in hira ona. Fundu dezenvolvimentu kapitál umanu ema na’in hira ona mak hetan formasaun, sá formasaun, S1, S2, S3 hira, ema sira ne’e iha ne’ebé, sira nia kapasidade produtiva hanesan akadémika ka intelektual to’o iha ne’ebé ona halo ona balansu ida ne’e seidauk, se seidauk halo balansu ida ne’e halo nusa mai ho proposta ida atu investe liu tan rekursu umanu.
Hanesan, rekursu umanu la’ós ida ne’e de’it, laiha partidu rua ne’e hamutuk la ko’alia buat ida importante tebes juventude, 70 itall pursentu populasaun nian ne’e ema idade 35 mai kraik ne’e laiha preokupasaun ba ida ne’e.
Tanba ne’e lalika fó sala ba ema bainhira la identifika ema sira nia sala mak ida ne’ebé, lalika fó sala bainhira la konsege indentifika, se la’e hanesan $30 milloens ne’e, Primieru Ministru dehan buka-buka, MAE dehan la’e iha ne’eba, agora se mak atu responde ba ida ne’e. Bainhira tenta atu koloka buat ne’e hanesan ema seluk mak na’ok tiha ne’e krime, see mak atu responsabiliza ba ida ne’e.
