Há’u nia kontribuisaun ba organizasaun partidu nian mi’is liu no dalaruma la iha. Há’u envolve a’an iha kampaña 1974-1975, dada no hakbesik belun sira ba sosial-demokrasia nu’udar baze ideolójika ASDT/FRETILIN nian. Biar ne’e, Há’u nia papel iha organizasaun partidu nian mi’is duni.

Besik loron invazaun, ne’ebé hafaluk Timor oan tokon ba tokon (7 de Dezembru 1975) iha sorumutu dauluk husi Konsellu Ministru (loron 1 Dezembru) - sorumutu ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru Nicolau Lobato - konsellu Ministru hakotu: Mari Alkatiri, Rogério Lobato no Há’u rasik tenke husik rai doben. Ami ida-idak kaer metin misaun ida-idak, no ida-idak lori misaun ne’ebeé la hanesan bainhira ami husi Timor-Leste iha loron 4 Dezembru 1975.

Husi 1975 to’o 1990 Há’u moris iha Nova Iorque, misaun ne’e mak Há’u kaer, misaun ne’ebé Ema ho laran luak, erói, mártir Nicolau Dos Reis Lobato, fó mai Há’u “defende a nossa causa perante a ONU” (satan no defende ita nia rai doben iha UN).

Mari Alkatiri ema ida ne’ebé Nicolau Lobato konfia, fiar no rekoñese, nune’e mós nia sai Ministru Estadu ba Asunto Polítiku, kargu ida ne’ebé importante tebes iha Governu liu tiha deklarasaun unilateral independénsia iha 28 Novembro de 1975. Abilio Araújo, ne’ebé tempu ne’ebá hela ona iha Lisboa no hala’o nia estudu iha área Ekonomia, hetan nomeasaun nu’udar Ministru de Estado ba Asuntu Ekonomiku Sosial.

Isin lolon ki’ik, nakonu ho enerjia, ulun mamar tebes ho matenek liu, ne’e mak Mari. Lo’os, matenek, ho orgullu, Mari Alkatiri la hakiduuk no la hakruuk ba se se deit, liu-liu bainhira enves de hasoru nia ho hanoin di’ak no lia-fuan di’ak, kontra fali nia, hatu’un ka obriga fali nian hakru’uk ba ema seluk nia hanoin. Iha politika, no moos iha moris lorloron nu’udar maun alin, ita hotu tenke hatene bainhira mak ita tenke hakiduk, rona maski la simu, bainhira mak ita tenke hakraik a’an, bainhira mak ita fleksivel. Pragmatizmu Mari nian hanesan Au iha anin-boot, ne’ebé metin iha rai, no bele simu anin bo’ot no sei la tohar, fleksível no hatene sukat no simu bainhira nia sala no hakiduuk bainhira nesesáriu.

Sani nain, estudiozu, ne’ebé sempre halo Há’u hakfodak ho ninia kapasidade hodi aprende no implementa matenek husi área oioin. Iha ne’e Há’u sei la tebe-rai katak, Ha’u rasik mak fo i’is ba nia hodi tenke kontinua estuda bainhira nia iha Mosambike, rai ho ema murak, ne’ebé simu ami ho liman rua, taka matan loke karteira. Iha período susar nia laran Mosambike simu Timor oan ne’ebé estuda economia, medisina, direitu no hetan esperiensia profisional lubuk ida iha ne’eba.

Tan Há’u litik nia beibeik hodi fila fali ba eskola, nia haruka surat ida bainhira Há’u iha Nova Iorke, nu’udar surat dauluk ne’ebé nia tatoli ba ema hodi hato’o katak nia halo duni desisaun atu fila fali ba Universidade. Iha tempu lais nia ramata nia lisensiatura iha direitu no valór di’ak.

Iha rai laran no iha rai liur, FRETILIN hetan fahe malu e Mari Alkatiri maka hamrik sa'e ba leten. Halo politika iha ita nia rai durante tempu uluk la’ós halimar ida.

Haksoit Ba oin, ba tinan 2002, bainhira Mari Alkatiri lidera I Governu. Orçamento geral do Estado 2002-2003 mak US$68 millaun. Loos duni 68 millaun. Nasaun uitoan deit mak tulun ita ho osan. Portugal sai parseiru ida ne’ebé sempre tulun ita nia orsamentu, no nunca obriga ka hatu’un ita hanesan nu’udar nasaun independente husu esmola ba nasaun ne’ebé independente tinan atus ba atus.

Jestaun 68$ millaun sempre di’ak maibe halo nusa mak ita bele dezenvolve nasaun bainhira ita nia rai ema sunu hotu, ita nia ema ema haterus liu?

Fulan hirak liu restaurasaun independésia iha Maio 2002, Politiku Timorense husi opozisaun kritika maka’as Governu husi Mari Alkatiri, liu-liu akuza korrupsaun no inkompeténsia, tan ho 68$ Millaun no iha fulan 6 nia laran Governu seidauk rezolve problema ita nia povu nian, problema mukit sira no kbi’it laek.

Osan mina rai tempu ne’ebá seidauk suli hela, osan ne’e hahú suli deit iha 2007. Iha tempu ne’ebé ita nia previzaun mak aumentu economia naun petrolífera no kreximentu real 6%.

Maibe belun sira, osan mina rai suli, tan Mari Alkatiri halo katak kdadalak hirak suli mutuk hodi fila oe inan. Tuir nia lia loos, nia toos, nia matenek, nia orgullu, tan nia hakiduuk la hatene, tan nia hakruuk la hatene, mak Timor Sea Treaty mosu. Iha tempu ne’eba akordu di’ak liu ne’ebé Timor-Leste la biban atu hetan. Durante tempu Mari hakilar, baku mesa nia matan fihir ba esperiénsia nasaun seluk iha lala’ok jere osan mina rai, no nia matan mono ba modelo Noruega nian.

Iha 2005, ita hahoris Fundo Soberano, no hoje fundu ne’e sai modelo referénsia ba mundu, ne’ebé hato’o ho jestaun metin no ho matenek ita bele hetan $16 mil millaun. Tuir politika metin no ho kritériu husi I Governu, Mari lidera rai ida ho likidez financeira, ne’ebé permite Governu katuir (2007-2017) atu ezekuta tuir faze projects bobot investimentu publiku nian tuir Plano Estratágiku Dezenvolvimentu nian, ne’ebé sai iniciativa Maun Boot Xanana nian. Alkatiri sai aman ba Extractive Industries Transparency Initiative (EITI) ho eskritóriu iha Oslo, Noruega.

Tinan 2002-2006 sai tinan ne’ebé susar, ne’ebé osan laek, ami nia saláriu nu’udar Governu mak $700; la iha ministro ida ne’ebé bele ba liur sem autorizasaun husi Primeiru Ministru. Iha viajem oficial Primeiru Ministro semo ho ema nain 2 ka másimu 3, no sira nia feen nunca semo ho sira no Estadu nunka selu sira nia despesa. Membru Governu la iha segurança pesoal, ne’ebé ohin loron ema gosta malores ho nia eskoltu, no klakson no tinó-ninó. Membru Governu hela iha uma rasik,

Iha krize 2006, ne’ebé Há’u sei la hakerek saída mak Há’u hatene kona-ba abut ba krize ne’e, rezulta iha rezignasaun Dr. Mari Alkatiri.

Buat ne’ebé Há’u hakarak hato’o nu’udar sasin mak dalan ne’ebé lideransa FRETILIN la’o. Lideransa partidu hetan ameasa, ema hatu’un sira no sira nia dignidade pesoal no politika, sira rona no la hatan ho violénsia. Todan sira tau iha sira kaba’as, todan-liu sira tutur ba ulun hodi loke dalan ba Governu iha 2007 to’o 2017 bele ukun ho dame.

Tempu ne’eba fasil loos ba lideransa FRETILIN nia atu hili hodi hamosu situasaun insegurança, ingovernabilidade ba Governu se-se deit ne’ebé tuir nian. FRETILIN la halo ne’e. FRETILIN sai opozisaun frontal no inkomoda duni Governu iha tinan lima nia laran (2007-2012).

Ema ne’ebe moris iha krize 2006, ne’ebé sasin persegisaun ne’ebé ema halo ba FRETILIN no liu-liu Mari Alkatiri hetan rekoñese katak Mari nia laran luak loos. Maski ema hatu’un, tolok, amesa, nia no nia família tomak, nia la taka matan ba povu no nasaun, nia matan fihir loos interesse nasional.

Ita liu tiha ona krize 2006, ita moris iha dekada ida nia laran ho dame no hakmatek. No buat hotu hato’o no tinan 10 ba oin moos sei hanesan.

Iha 2012 FRETILIN simu katak FRETILIN lakon iha 2012, maski lakon ba númeru ki’ik, FRETILIN simu dalan ne’ebé Xanana Gusmão sujere ba parseria politika ba asuntu balun ne’ebé interesse nasional.

Ohin loron ita sasin esperiénsia unika. Parseria husi forsa politika bo’ot iha Timor-Leste: FRETILIN no CNRT. Ema kritika maka’as tan ida ne’e bele harahun no hami’is demokrasia tan tuir sira nia hanoin, se opozisaun la iha, demokrasia la iha. Há’u la simu hanoin ne’e tan nu’udar ezemplu, Alemaña durante tinan hirak nia laran moris ho koligasaun boot entre partidu boot liu iha ne’eba CDU no SPD. La iha ema ida iha tempu ne’ebé ne’ebé hakilar katak demokrasia alemaña miis ka ne’e hami’is demokrasia.

Oe-inan mina rai, kdadalak ne’ebé suli uluk hahú maran no folin laek, no ho sala no di’ak Xanana nian durante tinan 10 ita nia kreximentu ekonomiku sai. Maibe tan laran la metin, no Dolar tenta liu, politiku sira, funsionáriu publiku sira, la reziste envelope. Ida ne’e la’os lia-foun mai ita, korrupsaun sai parte husi klase politika no empresarial mundu tomak nian. No nasaun boot sempre akuza ita husi nasaun ki’ik, nu’udar nasaun korruptu liu.

Timor-Leste loron ida bele sai matadalan banati tuir ba kestaun lubuk ida, maibe ho mata-bein Há’u dehan ita seidauk bele sai matadalan banati tuir atu hapara korrupsaun. Se iha 2002 ema du’u, Mari, hakilar katak ninia Governu korruptu, du’u na’in sira hato’o sa ida kona-ba situasaun ohin loron nian?

Iha loron 22 Jullo povo sei ba vota fali, ho povo mak sei hahoris ho susar Parlamentu Nasional foun no Governu foun.

Eleisaun livre tan ohin loron ita iha partisipasaun livre husi eleitor. La iha presaun polítika. Maibe eleisaun ne’e sei justa ka lai? Karik ita interprete lia-fuan “justa” bainhira possibilidade partidu hotu-hotu, boot ka ki’ik atu hakbesik ba povu hanesan, entaun eleisaun iha Timor-Leste la justa.

Ita nia demokrasia aprende lais husi ezemplu di’ak no a’at husi demokrasia seluk – EUA, India, Indonésia, Tailandia, Filipinas nst. ne’ebé iha kampaña eleitoral ho fundu di’ak no oferta osan ho buat seluk mak determina rezultadu eleisaun. Vizaun bele di’ak, programa bele furak, jestaun bele di’ak, kampaña osan laek, partidu sei lakon ba beibeik.

Ba Há’u, no Há’u nia aspirasaun ba demokrasia ita nian, mak hapara violénsia no oho malu. Hein katak nein ema ida kanek ka mate tan eleisaun livre justa no demokrátika.

Francisco Lu-Olo Guterres, Mari Alkatiri no FRETILIN tomak la’o kleur iha dalan terus nian husi 2007, no sei la’o hela. Sira nia lala’ok la haluha sa ida mak Estado, importância dame, hakmatek no segurança ba ita hotu nu’udar Timor oan, no sira mak lere du’ut ba tranquilidade ne’ebé ita sasin durante tinn 10 nia laran. FRETILIN la haburas gangs, na organiza protestu no manifestasaun hasoru Governu. FRETILIN husik Governu ne’ebé Xana Gusmão kaer, husik kaer ukun iha dame no hakmatek.

Rezultadu eleisaun sei hametin Governu. No ita tenke iha kapasidade atu hakra’ik a’na no hametin buat di’ak ne’ebé Governu agora halo, no ho laran luak no diskusaun onestu no ho barani hadi’a sala ne’ebé Governu oras daudaun halo hela.

Prezidente Repúblika nian, Francisco Guterres Lu-Olo, ema ne’ebé simples no di’ak, ne’ebé sei kaer metin Konstituisaun, ne’ebé sei bolu partidu ho voto barak liu, ka aliansa ba maioria parlamentar liu husi lala’ok rona partidu politiku ho kadeira iha Parlamentu, hodi viabiliza Governasaun.

Prezidente sei hatene hala’o ninia influénsia, no nahe bit iba dialogu kona-ba Estadu nasaun nian no dalan ba futuru (2017-2022) no dezafia ba tinan 5 no 10 tuir mai.

Ita labele haluha katak Igreija, pilar importante hodi hametin sosiedade no koezaun sosial, sosiedade sivil, setor privadu no ema hotu importante tebes ba konstruaun nasaun.

Inimigu la iha, ita labele hanehan no hatauk ema. Ne’e signifika ema hotu-hotu tenke partisipa no kontribui ba implementasaun ajenda nasional. La’os parlamentu nasional deit mak trasa ajenda, ita hotu-hotu tenke kontribui, ho ita nia matenek, ita nia esperiénsia iha Estado laran no iha liur, ita hotu tenke kontribui hodi hametin no hadi’a ita ni rai.

Ita tenke identifika dezafiu, oportunidades ninia hun, ninia natureza no ninia luan. Tuir dezafiu ne’e ita tenke define prioridade nasional no, estratéjia nasiona hodi hatan ba dezafiu, explora oportunidade no lori ita nia rai ba dezenvolvimentu ekitativu no sustentável, ne’ebé hametin dame no Estado de Direito. Boa sorte ba Tio Mari, susesu ba ita hotu, ba ita nia demokrasia no ita nia nasaun.