Nia tuur hanesan ema inosente hodi fihir ba tasi ne’ebé hakmatek. Nia liman hahú hatudu ba bero no ro hirak iha tasi no labarik na’in rua ne’ebé horiohin tuur iha nia sorin hateke tuir nia liman. Hafoin oras balun nia laran, nia hamriik, kaer labarik na’in rua nia liman, la’o no hakat liu plastiku ne’ebé ohin nia soe.

Loro-matan nia roman bé siak neneik troka an, nia dezeña kór kinur osan-mean iha lalehan hanesan hatudu nia laran maus. Ema lubuk hahú hakat mai iha tasi-ibun largo Lecidere hodi halo fresku netik kakutak husi atividade lubuk loron ida.

Ema hotu konserteza hakarak dada anin fresku husi tasi. Anin loraik huu nia fresku no lori hakmatek, maibé lae, anin loraik ne’ebé fresku hahú la gostu atu ba inus ne’ebé dada. Partikel balun kontamina ona ar (udara) ne’ebé moos no fresku sai ar ne’ebé la saudavel. Ida ne’e tanba ar ne’e kontaminadu ona ho is dois foer ne’ebé butuk iha tasi-ibun.

Iha tempu udan, bee lori foer sira tama ba tasi, hafoin laloran tasi baku sai foer hirak ne’e no butuk iha tasi-ibun. Maske parte kompetente hamoos ona, maibé paisajen ba foer ne’e sempre mosu hela de’it. Ida ne’e akontese tanba kontribuisaun boot husi komunidade sira ne’ebé la soe foer iha soe-foer fatin.

Ema lubuk hanesan ambitua soe foer arbiru. Maske foer-fatin besik hela fatin nia tuur ba, maibé nia baruk atu hakat ba hodi tau foer ne’e iha foer-fatin. Pior liu, balun ne’ebé lori sira-nia oan la hanorin nia oan sira kona-ba buat simple ne’e.

Eduka oan, la’os de’it atu hatene no koñese sasan ne’ebé iha, maibé eduka mós oinsa atu oan bele iha konsensia soe foer iha ninia fatin. Konsensia atu soe foer iha ninia fatin tenke kuda dezde sei kiik atu nune’e sira bele ambitua, se lae problema foer ne’ebé butuk iha fatin-fatin sei la konsege rezolve no sai at liu tan.

Foer ne’ebé butuk bainhira husik hela sei sai fatin ba mirkobiu moras nian hodi moris no ataka ema. Foer sai hanesan problema boot iha ita-nia ambiente. Bainhira laiha kontrolu ba soe foer nian sei fó perigu ba ema-nia saúde. Tanba sei hamosu moras hirak hanesan diarea, kolera, inklui tifus. Moras hirak ne’e transmite ba ema liu husi lalar ka pesti seluk ne’ebé moris iha foer fatin.

Poluisaun ne’ebé mosu tanba foer konserteza sei hamosu is dois tanba foer hirak ne’ebé dodok. Foer mós sei halo tercemarnya air. Ida ne’e tanba komunidade soe foer ba mota, ne’ebé halo mota sai at, ekosistema balun iha mota hanesan ikan, plankton, no seluk tan sei mate. Iha pencemaran tanah tanba foer, rail abele utuliza ona tanba kontamina ho foer plastiku ne’ebé presiza tempu barak atu bele rahun. Aleinde estrada ambiente, foer mós bele hamosu dezastre naturais hanesan bee-sa’e. Ema-nia hahalok ne’ebé la preokupa ba ambiente mak sai hanesan fatór determinante ba bee-sa’e. Plastiku ne’ebé ema soe arbiru ikus mai sei halo intupidu liña bee nune’e udan-been labele sulin ho di’ak, nune’e ikus mai sei provoka bee-sa’e.

Atetude ema nian ne’ebé ladun preokupa ho foer no konsidera foer hanesan problema kiik ne’e presiza atu evita, tan ne’e presiza presiza konsensia husi komunidade ba kestaun foer. Bainhira komunidade iha ona konsensia atu soe foer iha nia fatin no apoiu husi parte ne’ebé serbisu hodi halibur no soe foer, impaktu negative husi foer ba ema-nia saúde no ba ambiente sei bele minimiza.