Iha loron ne’e, rezultadu ba teste ne’ebé nia halo sei sai. Doutór ne’ebé toma konta bolu nia ho nia kaben atu tama sala laran. Ninia sentimentu kahur malu hein doutór fó sai informasaun kona-ba tanba sa mak durante ne’e nnia sempre sofre moras oioin.

“Ita-boot pozitivu hetan virus HIV,” informasaun ne’ebé doutór hato’o ho lia-mamar hanesan basa maka’as ida ba hasan, xoke ida ba fuan. Iha menutu balun nia laran, nia hanesan estatua, nia is todan de’it mak sai husi inus.

HIV, virus at ida ne’ebé to’o ohin loron ema seidauk hetan ninia aimoruk hodi kura hela ona iha nia isin.

“Ha’u hakfodak. Ha’u-nia kaben mós hakfodak. Mosu perguntas boot iha ha’u-nia fuan, tanba sa mak ha’u bele hetan moras ne’e? Ha’u kaben-nain no ha’u la halo serbisu seksu (prostituisaun),” hatete Ela (la’os naran loos) ne’ebé nudar feto pozitivu HIV.

Ela iha oan na’in tolu (3), bainhira nia kous no partu nia oan dahuluk tanba raan menus nia hetan doasaun raan, hafoin iha tinan tolu (3) tuir mai, iha tinan 2006, nia kous oan daruak no hahú hetan ataka husi moras oioin. Nia isin manas, kamutis no isin tuun no tenke tama-sai hela de’it ospital.

Maske nune’e, nia nia seidauk hatene klaru tanba sa mak nia kondisaun saúde hanesan ne’e. Tan ne’e, bainhira mediku ne’ebé deskonfia karik nia hetan virus HIV husu atu nia halo teste, nia mós aseita.

Hanesan feen, Ela nudar feen ne’ebé loyal ba nia laen. Tan ne’e, nia no nia laen la konsege kompriende oinsa virus ne’e bele daet ba nia. Nia laen mós la’os pozitivu HIV. Iha deskonfiansa rua; ida virus ne’e daet bainhira nia tatto nia isin, no ida seluk virus ne’e tama ba nia isin bainhira nia hetan doasan ran.

Fofoun bainhira rona informasaun ne’e, Ela sente todan tebes, mundu ne’e hanesan nakukun ba nia, maibé ho suporta no konsellu husi nia kaben, Ela akumula hikas nia forsa hodi hasoru realidade saida de’it mak sei mosu iha oin.

“Ha’u-nia katuas-oan sempre fó korajen nafatin mai ha’u atu nune’e ha’u labele hanoin buat la di’ak ba ha’u-nia an.”

Familia, ninia familia no nia kaben nia familia, mak sai parte dahuluk ne’ebé sira na’in rua tenke hasoru. Maske fofoun hakfodak maibé neneik Ela nia familia bele simu ona kondisaun ne’e no hatudu mós sira-nia suporta.

Maibé, husi parte Bimesak nia kaben nian, presiza tempu atu bele kompriende. Familia hahú hamosu deskonfiansa oioin. Ela nia kaben ho firme defende feto ne’ebé nia hola ona tinan barak nia laran no nia koñese moos.

“To’o mosu komflitu entre ha’u-nia katuas-oan ho nia familia sira maibé ha’u sempre ko’alia di’ak ho ha’u-nia katuas-oan atu labele hamosu konflitu ho nia familia tanbá de’it ha’u-nia moras ne’e,” dehan Ela.

Hafoin konsege hetan suporta husi familia, Ela ho nia kaben tenke hasoru realidade seluk. Sira tenke hasoru kolega, viziñu no komunidade iha fatin ne’ebé sira hela ba. Hanoin no presepsaun husi komunidade ne’ebé sei ‘kloot’ fó ona karimbu (cap) ba HIV hanesan moras prostituta sira. Iha ema-nia hanoin, sira ne’ebé pozitivu HIV mak sira ne’ebé halo relasaun seksu livre, troka parseiru seksual ba-mai, no hanoin negativu sira seluk.

“Sira hanoin katak virus ne’e kona ema ne’ebé halo relasaun seksual ho ema barak, maibé ha’u hakarak hatete ha’u ema ida ne’ebé mak la halo serbisu seksu. Ha’u ema edukadu husi familia edukadu. Bainhira dehan ha’u kona virus HIV, ha’u mós hakfodak no mosu perguntas tanba saida mak ha’u hetan ida ne’e,” dehan Ela.

Iha tinan 11 liu ba, Ela tenke esforsu an hodi hala’o nia moris ho normal, hanesan feen no inan ba nia oan sira.  Hafoin identifika virus HIV, ho apoiu boot husi nia kaben no nia familia, Ela hala’o tratamentu. Maske la hetan kura, maibé ho tratamentu ne’e, nia bele hala’o nia moris hanesan baibain.

Ho tratamentu intensivu no ho fasilidade mediku ba ema ho HIV ne’ebé iha daudauk ne’e, Ela nia kaben ho nia oan na’in tolu (3) bele livre husi virus HIV.

“Ha’u-nia kaben ho ha’u-nia oan na’in tolu (3) ne’e negativu (la kona HIV), so ha’u de’it,” hatete Ela.

 Luta Halakon Diskriminasaun

Ohin loron, ho esforsu ne’ebé nia ho nia familia hala’o, Ela envolve no lidera organizasaun ida ne’ebé tau-matan ba ema pozitivu HIV sira.

Nia hamriik atu fó hatene ba ema hotu katak maske afetadu HIV maibé labele hanoin katak moris ne’e hotu ona. Bainhira ema hatene nia pozitivu, tenke halo tratamentu nune’e bele kontrola no prevene atu labele transmite tan ba ema seluk.

“Ha’u seidauk hatene loos tanba sa mak ha’u hetan HIV, maibé mai ha’u importante atu hatene ha’unia estatutu HIV nune’e ha’u bele halo prevensaun atu labele tranzmite ba ha’u-nia parseiru (kaben) no mós ba ha’u-nia oan sira,” deklara Ela.

Iha organizasaun ne’ebé nia haknar ba daudauk ne’e, Ela esforsu no luta atu halakon diskriminasaun ba ema ho HIV no defende sira-nia direitu.

Organizasaun ne’ebé Ela lidera ba serbisu hamutuk ho Ministériu Saúde hodi oferese tratamentu gratuita ba ema ne’ebé pozitivu HIV.

“Ita hatene katak tratamentu ba aimoruk virus HIV ne’e karun tebes maibé iha Timor gratita,” dehan nia.

Ho esperensia ne’ebé nia iha, Ela husu ba ema hotu ne’ebé afetadu husi virus HIV atu tenke ba halo tratamentu no check up nafatin sira-nia kondisaun kada fulan.

“Maluk sira ne’ebé pozitivu HIV presiza halo tratamentu atu virus ne’e labele aas liu, se virus ne’e aas liu entaun fasil tebes virus ne’e atu hada’et ba ema, ezemplu hela hamutuk ho ema mak lahatene katak ema ne’e HIV entaun bele mós hada’et ba maluk sira seluk. Tanba ida ne’e ita presiza kuidadu no prevene ita-nia familia no mós ema seluk,” dehan nia.