Tuir Xanana, estadu halo injustisa boot bainhira foti osan husi fundu minariu hodi selu asesor barbarak maibé nunka bele hakotu sofrimentu ne’ebé ferik-katuas sira hasoru durante ukun an ida ne’e.

“Depois ita ukun-aan ita hetan buat ida ne’ebé ema hotu hatene Fundu Minarai ho osan ida mak estadu uza hodi hadi’a ita-nia rain no selu asesores barak la halo buat ida, maibé sira ne’ebé duni inimigu, kuitadu, mate iha uma ema ida la liga, ha’u hanoin daudauk ona ba estadu iha obrigasaun atu haree imi iha tempu moris  ikus ne’e,” dehan Xanana bainhira halo asaun karidade, iha Suku Ililai no Suku Euquise, Lavai, Munisipiu Lautem, Sesta (15/10).

Tuir nia, injustisa boot bainhira ferik-katus sira ne’ebé iha tempu funu moris terus kontinua sofre iha tempu ukun rasik an ida ne’e.

“Ha’u dehan injustisa, tanba imi-nia terus no sakrifisiu tomak iha tinan 24 nia laran mak ita hetan ukun aan, imi mak liberta ita-nia rain, ne’e duni injustisa husi estadu, tanba ne’e ami sei hadi’a dadus sira hotu hodi fó ba estadu hodi haree,” dehan nia.

Iha fatin ketak, iha postu administrativu Luro, Xanana mós koalia kona-ba jerasaun sira ne’ebé halo funu daudauk ne’e sei terus.

“Iha fatin balun ne’ebé mak ba hasoru sira mai hakuak ha’u, tanis no la husu buat ida, maibé sira dehan ita kleur ona la mai, ami mate daudauk ona, ita haluha tiha ami,” dehan Xanana.

Tanba ne’e, Xanana dehan, daudauk ne’e nia organiza hela ekipa ida atu aprezenta ba estadu hodi husu ba estadu atu hanoin took, sira iha obrigasaun boot tebtebes atu fó asitensia ne’ebé di’ak uitoan ba ferik no katuas sira.

“Ha’u husu ba joven sira hotu, ferik no katuas sira ne’e mak halo funu, la’ós Xanana mak halo funu, ferik no katuas sira ne’e mak eroi vivus, la’ós Xanana,” nia dehan.

Xanana hatutan, nia simu ona lista ferik-katuas husi autoridade lokal sira no sei aprezenta ba estadu atu foti desizaun balun.

“Fundu petrolíferu ne’e mak ita hasai hodi dezenvolve daudauk ita-nia rain uutoan-uitoan, ita labele halo milagre, maibé ferik no katuas sira ne’e mak lakohi terus no lakohi mate, ita la hetan ukun an, fundu Petrolíferu ne’e see mak goza? Austrália no Indonézia,” katak nia.

Xanana hatutan, so ho ferik-katuas sira-nia terus no sakrifisiu hodi duni sai inimigu mak daudauk ne’e TL bele goza osan fundu minarai.

“Entaun  governu  iha obrigasaun dever tomak hodi tau-matan netik ba sira-nia moris ikus nian ne’e par labele todan demais iha sira-nia moris,” dehan nia.

Entretantu, iha 13 Jullu 2020, bainhira hala’o ninia asaun kariedade iha Suku Lete-foho, Postu Administrativu Same, Munisipiu Manufahi Xanana hamosu ideia atu harii movimentu siviku ida hodi ajuda ferik-katuas sira.

Xanana dehan, nia sei harii movimentu siviku ne’e hodi hatama proposta ba estadu atu bele konsidera ferik-katuas sira-nia moris.

Tan ne’e, nia husu ba Xefe Suku no Xefe Aldeia sira atu hahú rejistu ferik no katuas sira, inklui sidadaun sira ne’ebé sofre moras no lorloron iha uma de’it.

Xanana dehan, nia hakarak halo insiativa ne’e tanba durante halo asaun karidade, nia haree rasik sofrimentu ne’ebé ferik-katus sira hasoru.

“Ida ne’e mak halo ha’u sente tebtebes atu inisia dadaun movimentu ida ne’e, movimentu ida ne’e siviku, laos politiku, tanba ha’u dehan ona katak sira mak funu, liberta povu no liberta rai ida ne’e,” dehan Xanana iha momentu ne’ebá.

Nia hatete, maske estadu TL la riku, maibé iha osan fundu petroleu, tan ne’e  katuas no ferik sira tenke sente katak iha loron, semana, fulan no tinan ikus ba sira-nia vida moris ne’e, sira bele hetan buat di’ak ruma, nune’e sira-nia moris ikus ne’e labele simu todan liu.

Maske ferik no katuas sira la husu ba governu atu selu sira, maibé, Xanana dehan, estadu presiza mós haree, hanesan mós estadu fó valor ba martir sira, maske la husu dehan ukun aan tenke selu sira, maibé estadu mak rekoñese sira.

“Estadu mós iha obrigasaun boot atu tau-matan ba ferik no katuas, (atu nune’e) bainhira sira taka matan ho hamnasa netik uitoan. Tanba vota mak Timor-Leste hetan an ne’e”.

“Ida ne’e mak obirga ha’u hakarak hahú nu’udar sidadaun atu hahú husu imi-nia kolaborasaun hodi ami tau proposta ne’e ba estadu hodi konsidera,” dehan nia.

Iha oportunidade ne’e, Xanana husu ba joven sira atu tenke respeita ferik no katuas sira.

Tanba, bainhira joven sira baku malu no oho malu, signifika la konsidera ferik-katuas sira-nia sakrifisiu.

“Imi bele komprende katak ferik no katuas sira ne’ebé agora daudauk sei moris ne’e, sira terus tebtebes atu imi bele moris iha ukun aan ne’e,” nia hatete.