Primeiru-Ministru apela liu husi intervensaun iha sesaun plenária Simeira Páz nian iha Ukránia, ne’ebé hala’o iha Bürgenstock, Suíça, Domingu (16/06/2024).
“Ha’u sei hato’o ha’u-nia intervensaun badak, foku bá iha mensajen ida kle’an, umildemente ha’u husu ita hotu-hotu atu halo diskusaun no ko’alia hamutuk hodi buka solusaun no dalan di’ak-liu atu ita bele la’o tuir ho mekanizmu ida ne’ebé bele lori pás bá Ukrânia ho-nia povu,” Dehan PM Xanana Liu husi Komunikandu ne'ebé Online INDEPEDENTE asesu.
PM, Xanana Gusmão hato’o obrigadu tanba Timor-Leste (TL) bele hetan oportunidade atu fahe prespetiva kona-bá páz, liuliu hato’o obrigadu bá Prezidente Konfederasaun Suiça, Viola Amherd ne’ebé konvida atu partisipa iha konferénsia Simeira Pás nian ida-ne’e.
Xanana Gusmão dehan, Timor-Leste kompriende kle’an kona-bá sofrimentu ne’ebé povu Ukránia enfrenta ho ninia kauza ne’e mai hosi konflitu ne’ebé akontese.
Tanba ne’e, Xanana haktuir, TL mós enfrenta situasaun kona-bá invazaun no okupasaun, no povu Timorense sei kontinua rai hela memória nakukun nian kona-bá funu, ne’ebé sei moris nafatin iha povu ne’e ninia memória.
“Husi ami-nia esperiénsia, ami aprende katak, ami labele hakotu funu ne’ebé hetan apoiu makaas hosi nasaun sira iha Osidentál. Nasaun sira-ne’e mak baibain ko’alia ona kona-bá importánsia hosi direitu internasionál no mós órden sira ne’ebé sempre bazeia bá regras,” Xanana Gusmão konta-tuir.
Nia sita, buat ne’ebé halo povu TL mantein nafatin atu kontinua luta no mate maka esperansa, katak hafoin funu sei moris iha órden mundiál foun ida ne’ebé promovidu iha momentu ne’ebá.
Maibé, infelizmente, nia hatutan, hafoin funu durante tinan 24-nia laran, no agora hafoin TL hetan tiha independénsia, buat ne’ebé povu ne’e haree maka mundu ida ne’ebé nakonu ho dezórden no konflitu boot-liu kompara ho antes.
“Direitu internasionál mak sai nu’udár baze bá pás no órden globál. Maibé, órden ida-ne’e tenke aplika uniformemente iha nasaun ida-idak, no nasaun hotu-hotu tenke kumpre. Oras-ne’e daudaun, ita kontinua haree aplikasaun seletivu bá direitu internasionál. Ita haree nasaun barak mak kontra makaas okupasaun ne’ebé akontese iha nasaun ida, atu labele akontese mós iha nasaun seluk,” nia hateten.
Tuir Xanana Gusmão, dala barak, nasaun sira ne’ebé proklama kona-bá santidade hosi direitu internasionál mak nasaun sira ne’ebé sempre halo violasaun bá direitu internasionál ne’e rasik.
Tanba ne’e nia dehan, bainhira iha kompromissu atu assegura pás no seguransa internasionál, maka tenke aplika duni direitu internasionál ho konsistentemente, la ho aplikasaun seletiva, no halo tratamentu bá konflitu hotu-hotu ho-ninia importánsia hanesan.
Hanesan oradór iha simeira importante ne’e, Xanana Gusmão apela katak, hotu-hotu iha obrigasaun morál atu bele aborda, buka solusaun no haree hodi tau-matan bá konflitu hotu-hotu hanesan.
“Oras-ne’e, kuaze iha funu hamutuk 65 ne’ebé akontese hela iha mundu tomak. Maski funu hirak ne’e dook hosi ita-nia nasaun, maibé ita labele taka matan bá sira. Ita tenke mantein prinsípiu ho promessa justisa iha direitu internasionál hodi alkansa pás,” nia apela.
Ikus-liu Xanana Gusmão hakotu ninia mensajen ho apelu bá hotu-hotu atu hanoin fila-fali kona-bá pontus hirak ne’ebé iha bainhira kontinua diskusaun, no ida ne’ebé importante-liu maka hanoin fila-fali bainhira ida-idak fila-hikas bá ida-idak nia nasaun.