Xefe Kaza Sivíl Prezidénsia Repúblika, Francisco Maria Vasconcelos hateten, bazeia ba kompeténsia ne’e maka Xefe Estadu sei kumpre regra konstitusionál hodi estuda tuir lei haruka.

“Prezidente Repúblika sei estuda hela orsamentu ne’e, no Prezidente Repúblika uza loron 30 ka la to’o ida ne’e. Ne’e depende ba Prezidente Repúblika”, dehan nia, iha palasiu Prezidensiál, Bairru-Pité, horisehik.

Nia hatutan, bainhira Prezidente Repúblika estuda hotu hafoin promulga ka la promulga, ne’e kompeténsia Xefe Estadu nian.

Tuir Konstituisaun artigu 88 kona-ba “Promulgasaun no Vetu”, iha númeru 1 hateten “Iha prazu loron tolunulu nia laran, hahú husi diploma naran ida husi Parlamentu Nasionál atu promulga hanesan lei, Prezidente Repúblika bele eh uza direitu vetu nian, hodi husu apresiasaun foun kona-ba lia-tatoli ne’e ho fundamentu”

FRETILIN La Intervein

Entretantu, OJE 2018 ne’ebé aprezenta ona ba Prezidente Repúblika, Bankada FRETILIN lakohi atu intervein ba desizaun Xefe Estadu nian.

Vise-Prezidente Bankada FRETILIN, Francisco Miranda Branco hatete, antes ne’e Bankada FRETILIN fó opsaun livre ba kada deputadu FRETILIN sira atu vota ho konxiénsia ba OJE, tanba ne’e iha rezultadu votasaun finál globál deputadu FRETILIN nian na’in sia (9) abstensaun no na’in 14 vota kontra.

Husi rezultadu ne’e hatudu katak, FRETILIN nia haree OJE ne’e laiha fundamentu hodi diversifika ekonomia iha rai laran, tanba barak liu ba selu dívida.

Ba área produtivu sira hanesan agrikultura, saúde, edukasaun no turizmu nia osan mínimu tebes, kompara investimentu infraestrutura boboot no bens servisu.

Haree ba situasaun ne’e maka, deputadu Bankada FRETILIN foti desizaun pesoál balun vota kontra no abstensaun.

“Ami vota kontra ne’e la implika ba Prezidente Repúblika nia desizaun atu veta ka promulga OJE 2018 nian ne’e”, dehan Branco.

Nia esplika, Prezidente Repúblika kandidatu husi Partidu FRETILIN, maibé asume ona kargu Xefe Estadu ne’e ba povu tomak, tanba ne’e ninia desizaun sei bazeia ba konstituisaun.

Nia dehan, desizaun PR nian ne’e kompeténsia absoluta ne’ebé haktuir iha konstituisaun, tanba ne’e desizaun FRETILIN nian iha PN la implika. Nune’e, FRETILIN komunga prinsípiu separasaun podér.

Iha fatin hanesan, Vise-Prezidente Bankada CNRT, Patrocínio Fernandes hatete, Parlamentu Nasionál ninia kompeténsia mak atu diskute no aprova la aprova, tanba ne’e rezultadu hatudu ona deputadu maioria afavor ba OJE 2018.

“Atu veta ka promulga ne’e kompeténsia Prezidente Repúblika nian, tanba ne’e laiha ligasaun ida ne’e vota kontra ka la kontra hodi nia atu tuir ida ne’e”, dehan nia.

Xefe Estadu hanesan ema númeru ida iha Timor, tanba ne’e OJE 2018 ne’e nia atu foti desizaun loloos tuir kompeténsia konstitusionál, nia mak sei deside la'ós haree ba partidu ida-rua ne’ebé vota kontra.

PN Hein Desizaun Ikus

Entretantu, Prezidente PN, Arão Nóe de Jesus hateten, kompeténsia Parlamentu Nasionál remata ona bainhira OJE 2018 hetan aprovasaun no entrega ona ba Xefe Estadu.

Nune’e, Prezidente Repúblika sei uza fali ninia kompeténsia bainhira maka atu promulga ka veta orsamentu ne’e. Ne’e duni, PN hein de’it desizaun saida maka Xefe Estadu sei foti kona-ba OJE 2018 nian.

Prioritiza Dezenvolvimentu Sustentavel

Nune’e, iha serimónia investidura Prezidente Repúblika ho Patronu Uniaun Nasionál Eskuteiru Timor-Leste (UNE-TL), Xefe Estadu, Francisco Guterres Lú Olo deklara katak, iha kompromisu 17 ne’ebé hato’o ba povu tomak iha juramentu bainhira atu sai Prezidente Repúblika.

“Kompromisu ida maka oinsá fó atensaun ba meiu ambiente no dezenvolvimentu sustentavel,” dehan PR Lú Olo.

Nia hatutan, kompromisu ne’e ezije devér boot husi Xefe Estadu atu haree hamutuk ho instituisaun relevante hanesan ONG ho komunidade sira, oinsá tau matan ba ambiente atu bele uza rekursu natureza ba dezenvolvimentu.

Rai halai iha fatin barak no bee matan sai husi nia dalan baibain tama ba iha ema nia fatin sira no kontinua tesi ai arbiru. Ne’e duni, presiza hapara ida ne’e hodi fó alternativa seluk.

Programa kuda ai-parapa no ai-oan sira seluk hetan mós apresiasaun makaas husi Xefe Estadu, ne’e duni presiza ema hotu nia kontribuisaun atu bele tau matan.

“Ba ha’u nia kompromisu kona-ba natureza, ha’u hakarak promove programa kuda ai-horis tokon ida iha ha’u nia mandatu tinan lima”, hateten PR Lú Olo.

Ne’e duni, Xefe Estadu bolu atensaun ba ema hotu-hotu atu bele kontribui ba programa proteje no haburas natureza atu tane dezenvolvimentu sustentavel hamutuk ho governu, liu-liu ho instituisaun F-FDTL no PNTL, sosiedade sivíl no entidade internasionál sira.