Pro-kontra ba esbosu ne’e hahú dezde Ministériu Justisa ‘lansa’ esbosu refere ba públiku hodi husu pareser husi organizasaun no instituisaun relevante sira.

Maioria sosidade sivil, komunidade media, no akademista sira kontra esbosu refere, maibé lider balun ne’ebé iha esperensia moruk, liu-liu tanba ema tolok no trata sira iha media sosial, konkorda ho kriminaliza difamasaun.

Temi de’it, Xefe Estadu Maior FALINTIL Forsa Defeza Timor-Leste, Maijor Jeneral Lere Anan Timur, Prokuradór Jeral Repúblika José da Costa Ximenes, no seluk tan. Enkuantu, lider ne’ebé ho nakloke kontra mak Laureadu Nobel da Pas, José Ramos Horta, Eis Prezidente Parlamentu Nasionál Arão Noe, no seluk tan.

Pro no kontra ba kriminaliza difamasaun ne’e la’os de’it husi nivel altu, maibé mosu mós iha komunidade baibain nia leet.

Tuir mai, jornal INDEPENDENTE oferese hanoin husi komunidade baibain kona-ba esbosu kriminaliza difamasaun.

Fernando de Jesus Pereira, Estudante Departamentu Matemateka, UNTL

Tuir ha’u-nia hanoin, kriminalija difamasaun ne’e di’ak liu tanba ita haree liu ba iha media sosial no fatin publiku sira, tantu husi joven sira no ema adultu sira, maioria mak trata ema husi kotuk-kotuk de’it, ne’ebé lei ne’e mosu atu buka tuir ema sira ne’ebé mak gosta trata ema, liu-liu ba iha media sosial, Facebook, karik sira ne’ebe maka uza ID falsu, ne’ebé uza fali ema seluk nia imajen, hodi trata no insulta fali ema seluk.

Ne’ebé tuir ha’u-nia hanoin, lei ne’ emosu ne’e di’ak liu, atu buka tuir ema sira ne’ebé gosta trata ema, liu-liu trata lider sira.

Osvaldo Pereira, Estudante Direitu, UNDIL

Tuir ha’u-nia hanoin, kriminaliza difamasaun ne’e hanesan meiu ida ne’ebé di’ak liu atu hadia joven sira nia toman negativu, ne’ebé gosta tolok no trata ema, atu nune’e sira labele tolok no trata ema arbiru iha fatin publiku no iha media sosial.

Durante ne’e bainhira ita ba fatin públiku, liu-liu iha media sosial, ita sempre haree, lee no rona lia-fuan tolok no trata lider sira.

Tanba ne’e, tuir ha’u -nia hanoin tenke kriminaliza difamasaun atu bele regula ami, joven sira, labele tolok tan no trata ema arbiru de’it iha media sosial no iha fatin publiku sira.

Mize Meneses Guimaraes, komunidade

Tuir ha’u-nia hanoin, difamasaun ne’e iha Kodiku Sivil, tan ne’e bainhira ema ruma defama ita, di’ak liu kontinua prosesu sivil no lalika halo alterasaun hodi muda fali ba kodigu penal, tanba sei fó iumpaktu no limitasaun ba ema-nia liberdade atu hato’o sira-nia espresaun no opiniaun.

Se kriminaliza difamasaun ne’e mak implementa duni, signifika nu’udar nasaun demokratiku ne’e nia valor laiha ona, tanba maske ita opta demokrasia maibé ita halo fali lei hodi kesi no limite sidadaun sira atu espresa sira-nia hanoin.

Donatus Marcal da Conceição, Estudante Teknik Arsitektur, Universitas Kristen Duta Wacana (UKDW) Yogyakarta

Kriminaliza Difamasaun ne’e bele hamate demokrasia. Tanba bele hamate povu atu hato’o kritika no opiniaun ba boot sira ne’ebé serbisu la onestu.

Maibé se ukun-nain sira obriga atu lei ne’e implementa, di’ak liu halo mós lei ida atu tiru mate ema ne’ebé naok povu nia osan.

Nasaun ne’e nasaun demokrasia, labele halo fali nasaun ne’e sai hanesan nasaun ditadura.

Se boot sira serbisu ho onestu no ho loloos ema sei la tolok no kritika sira.

Saturlino Esteves, akademiku-UNTL

Hanesan ita hotu hatene, difamasaun ne’e signifika katak lia-fuan ka komunikasaun ne’ebé ita halo ho ema ka grupu ida ho nia konotasaun aat ka negativu ne’ebé afeta ba ema-nia dignidade ka ema-nia reputasaun.

Prontu, ita haree ita-nia nasaun ne’e hanaran nia an Republika Demokratika de Timor-Leste, RDTL, ne’e signifika katak povu mak iha poder ou poder iha povu nia liman, no iha nasaun demokratiku ne’e povu iha liberdade atu halo kontrolu diretamente ba dezempeñu no progresu serbisu husi ukun-nain sira.

Bainhira ukun-nain serbisu la di’ak, hanesan Prezidente Republika, Ezekutivu, Juridikativu no Lejislativu  mak hasai politika (kebijakan) erradu mós povu, jornalista, sosiedade sivil no akademista sira la halo kritika tanba tauk tama kadeia ka prijaun.

Iha pais sira seluk hanesan Angola, Amerika, Inglaterra, ne’e hanesan buat baibain, tanba ne’e hanesan akademiku, pessoalmente, ha’u  la aseita atu kriminaliza difamasaun ne’e.

Iha sekulu 16-17 nasaun kolonialismu hanesan Olanda uza Lei Difamasaun ne’e iha ninia nasaun colonial hanesan Indonezia hodi proteje liurai Olanda atu povu ne’ebe sira ukun la halo kritika no defama liurai. Maibé bainhira Indonezia ukun an, sira hasai tiha lei ne’e, tanba konsidera kontra prinsipiu no valor demokrasia.

Amanio Pinto, Estudante Direitu, Universidade da Paz

Ha’u hanoin, estadu tenke valoriza demokrasia ne’ebé atribui direitu no liberdade ba nia sidadaun sira atu espresa sira-nia hanoin no opiniaun. Kuandu ita kriminalija difamasaun, signifika ita hamate ema-nia liberdade ba espresaun.

Normalmente, ema kuandu defama ema seluk, nia iha razaun mak nia defama, so ema ne’ebé iha moras mental mak defama ema arbiru de’it. Tanba ne’e mak ita tenke hatene kontiudu husi lei ne’e, se artikula par atu regula ema ho moras mental sira, entaun ita tenke identifika iha Timor laran ne’e ema ho moras mental ne’e nain hira, tanba kuaze ema normal sira ne’e kuandu atu insulta ema seluk ne’e sempre iha razaun.

Ne’ebé tuir ha’u, ema idaidak iha maneira atu espresa ninia hanoin. Dala-ruma balun komunidade ho maneira ne’ebé di’ak, maibé tanba la hetan resposta di’ak, nia uza maneira seluk, bele defama ka insulta hodi espresa nia emosaun.