Liu husi deklarasaun iha RTTL ne’ebé jornal INDEPENDENTE sita iha Kinta (16/07), Konselleru Partidu KHUNTO José Naimori Bukar, halo esklaresimentu kona-ba atividade juramentu ne’ebé KHUNTO halo durante ne’e.

Tuir Naimori, juramentu ne’ebé KHUNTO halo sai mós nu’udar kontribuisaun ida ba pas no estabilidade iha Timor-Leste.

Tanba, nia hatete, juramentu ne’e atu eduka KHUNTO nia membru sira hodi bele sai sidadaun ne’ebé di’ak, respeita ema seluk.

“Liu husi juramentu ida ne’e par atu labele hatete katak ‘o husi grupu ida ne’e, o husi lorosa’e, loromonu, o mai husi ras ou lian hanesan ne’e, iha partidu KHUNTO ne’e la’e,” dehan Naimori.

Konselleru Masimu partidu KHUNTO ne’e mós esklarese kona-ba batina ne’ebé nia hatais katak, nia la hatais hanesan Amu Lulik sira-nian.

“Atu klarifika loloos kona-ba imajen iha facebook, ha’u tau ha’u-nia batina, tau kruz iha kotuk, ha’u tau fitas hanesan Amu nian. La’e, deskulpa, ne’e ha’u nia fitas, uluk isin kiik kesi di’ak, agora isin boot kesi la di’ak, ne’e mak ha’u kaer. Kruz ida ha’u kaer ne’e loron sakrifisiu, hahú husi Indonezia nian to’o agora,” nia esplika.

Relasiona ho komentariu balun no públikasaun balun iha media sosial ne’ebé hatete katak KHUNTO hakarak atu kontra igreja, Naimori dehan, ida ne’e la loos.

“Ha’u sente katak nu’udar sarani, ita tenke respeita, nu’udar relijiaun Katolika, ita-nia boot mak igreja, ita-nia Na’i-lulik sira, Bispu sira. Ne’e mak iha dia 10 liu ba, ha’u ba hasoru Amu Bispu iha Maliana, nia fó parabéns tebtebes ba ha’u-nia deklarasaun ne’ebé hatete katak ‘Moris dala ida, mate dala ida, sarani dala ida, ne’e identidade orijinal, identidade nu’udar sarani Katolika ne’ebé durante ne’e ha’u hatudu,” dehan nia.

Ho polemika ne’ebé mosu durante semana hirak ne’e, Naimori ho nakloke husu deskulpa ba parte igreja.

“Ha’u lori KHUNTO ema rihun 30 resin ho membrus governu sira ho mós deputadu sira,  primeiru ami atu husu deskulpa ba ita-nia Bispu na’in tolu, ba ita-nia Igreja, liu-liu ba ita-nia Amu sira ne’ebé mak sai iha facebook  no buat sira ne’e hotu, tanba ita laiha liña koordenasaun ba malu mak buat sira ne’e sai hanesan ne’e, ne’ebé ami husu deskulpa”.

“Nune’e mós iha Bankada partidu KHUNTO nian, Luis Roberto no Mama Olinda hatete iha ne’ebá, ha’u mós lori sira-nia naran husu deskulpa, katak sira sei la koalia tan, tanba ne’e la’os orientasaun partidu nian, ne’e individual, tanba sira iha parlamentu sira bebas, sira iha direitu par atu koalia, mais ha’u fó hatene antes ona katak sira sei la koalia tan.”

“Karik loron ida sira sei koalia karik, ha’u sei toma desizaun ida ba sira par atu bele suspende sira iha momentu ne’ebá,” deklara Naimori.

Iha oportunidade ne’e, Naimori dehan, nia hakarak esplika ba públiku no ba parte igreja atu bele kompriende mós kona-ba lalaok iha partidu KHUNTO.

Karik iha loron ruma, partidu KHUNTO halo buat ruma ne’ebé la di’ak, Naimori husu ba parte Igreja atu bele bolu nia nu’udar sarani hodi ba esplika no esklarese.

PM Taur: Labele Lori ba Kestaun Lia-fuan Amu Lulik

Entretantu, relasiona ho polemika entre igreja ho kuadrus partidu KHUNTO, Primeiru Ministru Taur Matan Ruak husu, atu labele lori ba kestaun deklarasaun husi Amu Lulik sira.

Tuir PM Taur, Igreja hanesan inan ne’ebé eduka nia oan sira atu tuir dalan loos no di’ak, nune'e lia-fuan padre sira-nian nu’udar reflesaun ida atu sarani ka sidadaun sira reflete hodi hadi’a mentalidade iha jornada moris nian.

"Igreja, ita kompara karik hanesan ita-nia inan, nia eduka ita par la’o tuir buat ne’ebé loos no di’ak, ita mak halo reflesaun par hadi’a ita-nia jornada ba oin, ita la presiza lori amu sira-nia lia-fuan ba kestaun,” dehan PM Taur.

PM Taur hein katak polémika entre igreja ho kuadrus KHUNTO bele hetan solusaun ho maneira pasífiku hodi bele kontribui pás no hakmatek iha rai laran no la prejudika ba atividade ekonomia povu nian ne’ebé afetadu tebes kauza husi impase polítiku no aumenta tan ho Covid-19.

“Bom, ha’u espera katak problema ida ne’e bele iha solusaun, nia solusaun mak ida ne’e, hotu-hotu buka halo buat ne’ebé di’ak, kontribui ho hanoin ne’ebé di’ak par labele komplika liu tán situasaun iha ita-nia rai laran, ne’e de’it, i ha’u fiar katak problema ida ne’e sei ultrapasa,” dehan PM Taur.

Igreja vs KHUNTO tuir K-RDTL

Entretantu, observador politika husi Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Saturlino Esteves, hatete, bazeia ba Konstituisaun RDTL igreja iha direitu atu halo observasaun no kritika, maibé K-RDTL mós fó liberdade atu ema hala’o ninia kultura.

Observadór ne’e esplika, tuir Konstituisaun RDTL artigu 6 kona-ba Objetivu Estadu hatete katak “Estadu iha obrigasaun atu lori no liberta povu husi isin no klamar”.

Tanba ne’e, nia hatete, estadu no igreja nu’udar parseiru ida, tanba klamar pertense ba Igreja no isin pertense ba estadu.

Aleinde ne’e, nia hatutan, iha K-RDTL artigu 11 alinea 5 hatete “Estadu rekoñese no fó valorijasaun ba partisiupasaun husi Igreja Katolika ba funu libertasaun nasional Timor-Leste nian.

Tuir nia, valor no rekoñesimentu ne’ebé estadu fó ba igreja ne’e laos to’o de’it iha ukun an, maibé sei iha nafatin kontinuasaun hodi fó ninia kontribuisaun no hanoin ba estadu atu bele to’o iha faze libertasaun povu ka moris di’ak.

“Tanba ne’e igreja iha dever atu halo nafatin monitorizasaun no fó hanoin ba estadu, liu-liu ba governu, oinsa atu povu ida ne’e hetan moris di’ak, husi isin no klamar nian,” dehan nia.

Maske nune’e, nia hatete mós, iha K-RDTL artigu 59 alineia 5 fó mós rekoñesimentu no liberdade ba ema atu harii no goza kultura ne’ebé nia harii no haburas.

“Tanba ne’e ema hotu iha direitu atu halo ida ne’e tanba Konstituisaun mak fó dalan,” dehan nia.

Observadór ne’e hatutan, bainhira atu halo impedimentu ba ema seluk halo juramentu ka sente juramentu ne’e hanesan aktu negativu, Parlamentu Nasional tenke halo amandamentu ba K-RDTL artigu 59.

“Juramentu ne’ebé partidu politiku balun halo ne’e hanesan kultura ida, hanesean peritus nain Edward Taylor hatete ‘kultura ne’e koñesimentu ida ne’ebé ema iha, hanesan lingua’, halo adorasaun, ida ne’e tipu kultura ida ne’ebe mak ema iha.”

Tan ne’e, nia dehan, bazeia ba K-RDTL igreja iha direitu atu koalia, no partidu politiku sira mós iha direitu atu halo juramentu.

“Importante mak tenke intende malu. Se igreja hakarak hatete katak halo juramentu ne’e la di’ak, entaun PN tenke halo amandamentu ba iha artigu 59 ne’e, ka halo renovasaun, atu nune’e ema labele halo juramentu, tanba juramentu ne’e la di’ak,” dehan nia.

Iha fatin ketak, Reitór Universidade da Paz (UNPAZ) Adolmando Amaral hatete, Igreja halo intervensaun ba politika, tanba igreja preokupa ho situasaun politika ne’ebé dala-barak halo desizaun sala.

Tuir nia, bainhira parte igreja hato’o kritika no lamentasaun, loloos politiku-nain sira labele hasai lia maka’as, sa tan husu ba Amu Lulik sira atu hasai batina.

“Se ita lamenta ho ema ruma, hanesan reprejentante povu iha Uma Fukun, ita buka atu halo komunikasaun ho etika par labele halo konfuzaun.”

“Ita-nia lider balun ne’ebé uluk iha rejistensia mós hatais batina mutin par depois bele salva sira-nia an husi inimigu sira. Nusa mak agora iha ukun an ida ne’e igreja preokupa ho sarani sira ne’ebé mak lao sala dalan, partidu mak alerjia fali? Ha’u hanoin partidu laiha razaun,” dehan nia.

Nia dehan, partidu politiku mosu iha situasaun ne’ebé di’ak ona, ho objetivu atu haree no kontribui ba povu nia moris.

Tanba ne’e, Adolmando hatuta, bainhira hakarak lori povu ba moris di’ak, labele lori fali povu lao sala dalan, tenke lao tuir dalan demokrasia no lalaok sira ne’ebé la kontra uma kreda.

Reitór UNPAZ ne’e hatete, dezde uluk kedas igreja envolve iha politika, laos foin mak envolve an iha politika.

“Tanba ne’e mak ita labele alerjia maibé buka atu halo komunikasaun ho uma kreda sira, atu tuur hamutuk hodi solusiona ida ne’e. Labele ataka malu fali, sa tan kontra Igreja, ha’u hanoin ida ne’e hahalok sira ne’ebé mak la loos.”