Nia hatete, husik publiku deskute hodi bele hetan desizun ida, tanba lei ne’e la’os ema ida nian de’it.

“Daudaun (esbosu lei difamasaun) sai ona ba publiku, hotu-hotu, liu-liu sosiedade sivíl no entidade iha Timor laran no rai li’ur, fó sira-nia hanoin, debate, atu lao nafatin, loron ida sei to’o governu haree atu foti desizaun,” dehan Ministru Jeronimo hafoin enkotru ho Primeiru Ministru iha palasiu Governu, Segunda (06/07).

Nu’udar ministru, nia hatete, maske iha preokupasaun, maibé nia hakarak atu públiku kontinua diskuti hodi bele hetan hanoin ne’ebé di’ak liu.

“Ha’u la adianta, rona opinaun hotu, loron ida sei foti desizaun. Ha’u la’os defende lei ne’e, husik ba hotu-hotu fó nia opniaun, lei sai mai ne’e la’os ema ida nian maibé ema hotu nian,” dehan nia.

Ataka ba Sistema Demokrasia

Iha fatin ketak, ativista senior no atual Sekertariu Jeral Rezistensia Nasional Estudante Timor-Leste (RENETIL) Joaquim Fonseca konsidera lei hodi kriminaliza difamasaun nu’udar ataka ida ba sistema demokrasia iha Timor-Leste.

Tuir Joaquim, husi materia ne'ebe lei ne’e koko atu regula, iha potensia ne’ebé boot atu limita liberdade ba opiniaun, liberdade ba espresaun no liberdade ba imprensa.

“Kuandu koalia kona-ba estadu direitu demokratiku, demokrasia ne’e mai husi ne’ebé? Ninia baze mak mai husi liberdade ba opiniaun sira ne’ebé la hanesan no koko atu hetan buat ruma iha klaran ne’ebé halo ema hotu bele konkorda. no ninia prosesu mak tenke espresa sai,” dehan Joaquim.

Ironikamente, tuir nia, esbosu lei difamasaun ne’e koko atu ho sistematikamente taka dalan ba demokrasia.

“Tanba primeiro, nia ataka opiniaun; Segundo, ataka espresaun; no terceiro, ataka ba liberdade imprensa ka divulaga infotrmasaun. Entaun lei ne’e ho sistematikamente halo hanoin ne’e la sai, tanba maske bele iha hanoin maibé labele fó sai”.

Haree ba razaun kriminaliza difamasaun, tuir ativista senior ne’e, klaru katak iha preokupasaun kona-ba protesaun direitu ba ema-nia naran di’ak no direitu ba onra, ne’ebé motiva governu no lejisladór sira hodi hanoin atu kriminalija atus sira ne’ebé konstitui difamasaun.

Maibé, tuir nia, razaun ida ne’e ladun razuavel, tanba daudauk ne’e iha ona kodigu sivil ne’ebé koalia mós kona-ba difamasaun.

“Kuandu ema kulpadu, nia sei selu multa ba ema ne’ebé sente nia obra ne’e hetan danu ba iha ninia onra,” dehan nia.

Haree husi ne’e, tuir nia, laiha nesesesidade atu kriminaliza difamasaun tanba iha ona lei seluk ne’ebé kobre ona situasaun ne’e.

Aleinde ne’e, nia hatete, lei difamasaun ne’e engloba mós asuntu balun ne’ebé daudaun Kodigu Penal kobre ona.

“Hanesan akuzasaun falsu ne’ebé kodigu penal kobre ona no iha ona artigu balun iha kodigu penal hodi koalia kona-ba denunsia kalunioja (duun matak ema)”.

Ho nune’e, tuir nia, laiha nesesidade atu kriminalija difamasaun. Loloos governu nia serbisu mak oinsa atu garante katak lei sira ne’ebé iha ona aplika duni ka lae.

“Buat sira ne’e nia lei iha tiha ona, di’ak liu mantein nafatin hanesan ne’e, importante mak garante katak lei ne’e aplikavel.”

Sekjer RENETIL ne’e lembra, iha tempu Indonezia, difamasaun sai hanesan parte boot ida ne’ebé sira argumentu hasoru ativista sira, tanba ne’e TL tenke konsiente ho ninia esperensia rasik.

“Ita Timor ne’e ita la manan funu ho kbit boot maibé ita manan ho opiniaun, ita-nia hanoin mak tulun malu hodi bele to’o ukun an. Uluk ami iha Indonezia ne’e ami uitoan de’it maibé ami mobilija ema hotu nia opiniaun hodi fila fali kuaje husi sosiedade Indonezia nian hodi apoiu fali Timor-Leste ninia luta,”dehan nia.

Iha parte seluk, deputadu Bankada Partidu Demokratiku (PD) Mariano Assanami Sabino afirma, difamasaun preve ona iha kodigu sivil tan ne’e la presiza atu kria fali lei hodi kriminaliza difamasaun.

Tuir nia, bainhira governu aprova duni lei difamasaun no implemeta sala bele sai veneno ba prossesu demokratizasaun ne’ebé bele estraga fali estadu direitu demokratiku.

“Pozisaun nu’udar governante, membru Parlamentu (Nasionál), no Prezidente (Repúblika) ne’e kontratu ida ne’ebé ema haruka mai atu serbisu, no publiku kontrola, katak ita halo duni ka lae hodi assegura kontratu politiku sira ne’ebé ita halo. Tanba ne’e, ha’u hanoin lei ne’e la iha fatin atu aplika,” dehan Assanami.

Kona-ba tolok-malu no trata-malu, Prezidente PD ne’e dehan, ida ne’e tama ba kestaun sivilijasaun no iha ona lei seluk ne’ebé bele aplika atu bele sivilija sidadaun sira hodi labele utuliza sala instrument ba liberdade espresaun.

“Konstituisaun fó dalan atu garante ema-nia naran di’ak maibé, konstituisaun mós garante liberdade ba espresaun, tanba tenke halo balansu mós ba buat rua ne’e hodi distingi katak ema ne’ebé assume kargu ka pozisaun funsaun publiku ninian ne’e atu labele halo fali lei ida ne’ebé defende fali sira,” dehan nia.

Tuir nia, kargu politiku ne’e nu’udar servidór atu servi ema ne’ebé fó mandatu, la’os buka fali naran di’ak hanesan fali patraun ida iha rai ida ne’e hodi hatudu karater feudal ka tirania sira iha ne’e.