Ba kestaun ne’e, Ministru Jeronimo hatete, nu’udar governante, nia hakarak husik públiku diskuti esbosu lei refere, no to’o tempu sei iha desizaun.

“Hanesan ha’u hatete tiha ona, husik la’o hanesan ne’e, públiku bele diskuti, media, sosiadade sivil, igreja no parte hotu-hotu bele fó hanoin, to’o tempu sei iha desizaun,” dehan Jeronimo iha edifisiu jornal INDEPENDENTE.

Maske nune’e, Ministru ne’e sujere ba media sira, liu-liu jornal INDEPENDENTE, atu hato’o pareser ida ba Ministériu Justisa (MJ) kona-ba jornal ne’e ninia pozisaun ba esbosu kriminalizasaun difamasaun.

Ministru ne’e mós husu ba media sira atu lalika preokupa demais ho esbosu kriminaliza lei difamasaun no foku oinsa atu hadia idaidak ninia serbisu hodi bele oferese informasaun ne’ebé di’ak liu ba públiku.

“Ha’u hakarak husu, durante ne’e imi-nia notisia ne’e imi tolok de’it ka? Ha’u haree lae, entaun ita-boot sira lalika tauk,” dehan Jeronimo.

Veneno ba Sosiedade

Diretór Jornal INDEPENDENTE José Sarito Amaral deklara, pozisaun jornal INDEPENDENTE klaru katak kontra esbosu kriminaliza lei difamasaun, tanba veneno ida ne’ebé ameasa liberdade espresaun no liberdade imprensa iha Timor-Leste.

“INDEPENDENTE sempre kontra inisiativa ida ne’e atu labele hamosu lei ida hodi kriminaliza fali difamasaun,”dehan Sarito.

Tuir nia, difamasaun tama ona iha kodigu prosesu sivil, tan ne’e di’ak liu hotu-hotu submete ba ida ne’ebá, duke kriminaliza fali difamasaun.

“See mak difama ema, ataka ema-nia privasidade, hatete lia-fuan aat ka insulta ema seluk, prosesa liu husi prosesu sivil ida ne’ebé mak iha tiha ona.”

Tuir nia, esbosu lei difamasaun ne’ebé Ministériu Justisa inisia sai ameasa boot ida ba sosiedade.

“Iha prinsipiu, jornalista ne’e nia natureza mai husi sosiedade, tan ne’e se limita ona sosiedade atu espresa nia hanoin, hato’o ninia opiniaun, hato’o kritika ba governante sira, ka ema ne’ebé iha poder, signifika limite mós liberdade imprensa,” dehan Sarito.

Diretór ne’e esplika, bainhira limite sosiadade ninia direitu ba espresaun, jornalista mós laiha ona liberdade ba asesu informasaun.

“Se sosiadade hetan ona presaun atu koalia, automatikamente sira mós ta’uk atu ko’alia ba media,” dehan nia.

PN Labele Autoriza Governu Halo Lei

Jurista husi Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Angelito Mendes Ribeiro hantete, tuir Konstituisaun RDTL artigu 95, governu laiha kompetensia atu halo lei hodi limita sidadaun sira-nia liberdade, tanba kompetensia ne’e Parlamentu Nasional nu’udar orgaun mais reprejentativu ninian.

Tuir prespetiva juridiku, Angelino dehan, lei ne’e iha ninia irarkia no labele hanesan, katak ba aktus normativu ne’e Konstituisaun mak as liu no tuir mai mak Konvensaun Internasional sira, Lei Parlamentu Nasional no iha Lei nia okos mak Dekretu Lei.

Tan ne’e, nia dehan, tuir irarkia lei nian, labele iha Dekretu Lei ida ne’ebé mak iha fali Lei nia leten.

Nia esplika, Lei ne’ebé mai husi PN ne’e bolu Lei, se mai husi Guvernu bolu Dekretu Lei. Se inisiativa husi Lei ne’e mai husi PN bolu Projetu Lei, no karik mai husi governu bolu proposta Lei, tanba governu tenke propoin ba PN atu bele halo Lei ida ne’e.

Ba Lei Difamasaun, Jurista ne’e hatete, governu propoin ba PN no PN fó autorijasau ba governu hodi define difamasaun ne’e oinsa, maibé tuir loloos liberdade ne’e kompetensia absoluta husi PN nian no PN nunka mais atu autoriza ema atu halo fali Lei ida hodi limita fali povu ninia liberdade.

“Tuir loloos ne’e labele. Governu labele halo fali lei ida hodi limita ema-nia liberdade, tanba atu limita ema-nia liberdade projetu lei ne’e tenke mai husi PN hanesan oragun ida ne’ebé mais reprezentativu”.

Nia hatutan, iha K-RDTL artigu 24 kona-ba lei destrutivas hatete lei sira ne’ebé mak atu limita direitu fundamental sira tenke mai husi PN, labele mai husi orgau seluk.

“Tanba saida? Rajaun lojika husi filojofia ida ne’e tanba PN mak orgaun ida mais reprejentativu, tanba nia mak reprejeta povu no tenke nia duni mak halo lei hodi limita povu nia direitu, tanba liu husi ninia reprezentante mak halo Lei ne’e”.

Tuir konstituisaun, nia afirma, governu laiha kompetensia atu halo lei maske PN autorija, maibé kuandu atu halo lei hodi kriminalija difamasaun ne’ebé liga fali ho liberdade ema  nian ne’ebé konsagra iha K-RDTL artigu 95, ne’e kompetensia absoluta PN nian.

Entretantu, kona-ba ninia pozisaun ba lei difamasaun ne’e, Jurista ne’e hatete, nia kontra kriminaliza difamasaun tanba bainhira kriminaliza sei kontradis ho demokrasia.

“Estadu de direitu klaru tenke sujeita duni ba lei maibé entermos da sistema demokrasia, tenke promove liberdade espresaun”.

Angelito dehan, liberdade espresaun ne’e livre, no tuir K-RDTL, baihira sidadaun ida ezerse ninia direitu ba liberdade espresaun labele iha ema ida ne’ebé halo kualker tipu sensura ba direitu ne’e.

Tuir esbosu lei difamasaun, Jurista ne’e hatete, agravasaun baihira halo difamasaun hasoru ema ne’ebé assume kargu politiku ninia pena tinan 3 ka selu multa, no se hasoru ema baibain, nia pena tinan ida ka selu multa.

Ida ne’e, tuir nia, hatudu momoos katak sei limita liberdade espresaun, inklui kontrolu sosial ba poder governu nian.

“Timor-Leste adopta sistema demokrasia reprejentativa, tanba sa mak tenke halo fali limitasaun ba ema ida atu halo kritiku ba ema ne’ebé nia hili atu reprejenta nia?,” Angelito kestiona.

Nia dehan, kona-ba difamasaun iha ramu direitu seluk koalia ona, maske aktu ilisitu ida maibé preve ona iha Kodigu Sivil ne’ebé hatete, kualker ofensa naran di’ak no ataka ba ema nia personalidade, bele halo keixa iha tempu saida de’it.

“Maibé ne’e ba ho prosesu sivil, se sira mai fali ho rajaun atu kriminaliza fali ida ne’e, ida ne’e sei hamate vontade povu nian atu halo kritika ba ninia reprezentante rasik”.