Haree husi prestasaun servisu ne’e, hatudu Juis Tribunál Rekursu laiha seriedade bainhira hala'o servisu, tanba la kuidadu dokumentu importante ne’ebé bele determina vida nasaun nian ho didi'ak.
Forum Organizasaun Naun Governamentál Timor-Leste (FONGTIL) Konsidera ba desizaun Tribunál nian ba Lei Atividade Petrolíferu (LAP) nian ne’e inkapasidade husi juis koletivu Tribunál Rekursu nian.
“Desizaun ne’ebé halo hatudu.…inkapasidade iha Tribunál, no ida seluk maka iha mós interese polítika”, dehan Diretór Ezekutivu FONGTIL, Daniel dos Santos Carmo, iha knaar fatin, Kaikoli, horisehik.
Nia dehan, buat rua ne’e akontese tanba desizaun ne’ebé Tribunál Rekursu foti hanesan desizaun boot liu iha nasaun ne’e, maibé se akontese hamosu konfuzaun iha públiku ne’e katak kredibilidade Tribunál nian rasik hatudu marjen ba mundu sistema justisa frajil hela.
“Se ema na’in lima ka na’in tolu maka tau matan lisuk ba asuntu ida ne’e maka to’o ikus desizaun sai mai laiha klareza ka lapsu, entaun ne’e Tribunál rasik ladún iha seriedade, ladún entende saida maka Lei Petrolíferu no Lei Fundu Petrolíferu,” hateten Daniel.
Tanba ne’e, desizaun ne’e rasik la reflete ba lei rua ne’e, Tribunál parese haree fali Lei Atividade Fundu Petrolíferu (LAFP) depois temi fali ne’e Lei Atividade Petrolíferu (LAP) tanba lei rua ne’e iha diferensa.
Nia dehan, agora ho desizaun ida hamosu lapsu iha públiku dalan di’ak maka Tribunál tenke retira nia desizaun.
“Halo deklarasaun ba públiku hodi sira (Tribunál Rekursu) bele rekoñese katak saida maka sira halo ne’e sala, atu nune’e ita bele fó imajen ba públiku katak ita tenke rekoñese buat ne’e, ami halo sala ida ne’e maka tenke hateten maibé labele defende sira nia-aan”, tenik nia.
Nia fundamentu, iha rai demokrátiku hanesan Timor-Leste bainhira Lei Atividade Petroleiru ne’e sei hamosu hela lapsu signifika sosiedade sivíl nia rekomendasaun ba Governu labele ansi ko’alia kona-ba aloka osan hodi sosa asaun ConocoPhillips no Shell.
“Ita hamonu Estadu nia imajen iha públiku, hatudu katak inkonstitusionál ka konstitusionál seidauk klaru, maibé ita koko uza de’it ita nian hakarak ne’ebé iha hodi aselera prosesu ne’ebé iha. Ne’e ladún di’ak”, hateten Daniel.
Nia dehan, nu’udar sidadaun desizaun saida de’it maka Tribunál hasai tenke simu importante labele hamosu fali konfuzaun iha desizaun laran.
Nune’e, Parlamentu Nasionál (PN), haruka ona karta hodi husu ba Tribunál Rekursu (TR) atu klarifikasaun ba desizaun Altrerasaun ba Lei Atividade Petrolíferu ne’ebé konsidera inkonstitusionál, maibé too ikus iha fali lapsu.
Karta ne’e PN haruka ba iha loron Kinta (14/3), hafoin desizaun ne’ebé TR foti ona iha fali lapsu, nune’e presiza halo klarifikasaun tanba ne’e fó impaktu ba akizasaun ba asaun ne’ebé Governu atu sosa.
Prezidente Parlamentu Nasionál, Arão Noe hateten, desizaun sira ne’ebé iha laran ne’e loos hela maibé to’o iha desizaun ikus ne’e la klaru iha buat rua, primeiru refere ba lei ne’ebé altera, tuir desizaun ne’e atu altera lei númeru 9/2005 ba Lei Fundu Petrolíferu nian.
Lei ne’ebé altera ba LAP ne’e, lei númeru 1/2019 Lei Atividade Petrolífera altera ba lei númeru 13/2005 la’ós altera ba Lei Fundu Petrolíferu nian, tanba ne’e mak PN husu fila-fali ba TR atu halo deklarasaun.
Asuntu seluk mak artigu 2, intensaun husi tribunál ba artigu 2 ne’ebé dehan inkonstitusionál ne’e artigu 2 ida ne’ebé loos.
Tanba, iha artigu 2 (dois) ne’e iha rua, ida ba LAP ne’e mak altera ko’alia kona-ba tratadu ne’ebé asina uluk ho Austrália 20 meiu 2002 ho tratadu ne’ebé asina iha 6 Marsu 2018 iha Novaiorke, karik intensaun ba ida ne’e tenke klarifika iha nia redasaun atu nune’e ema bele entende didi'ak.
Lae husi redasaun ne’e ema bele interpreta oin rua, artigu 2, husi lei númeru 1/2019 ba LAP nian no mós iha artigu 2 (dois) mak halo alterasaun ba artigu rua mak hanesan artigu 2 no 22 LAP nian, tanba ne’e artigu 2 (dois) ne’e ida ne’ebé loos.
Arão hatutan, se ko’alia de’it artigu 2 husi LAP, entaun sei dehan artigu ne’e la vale hotu.
Maski nune’e, Jurista Timoroan, Manuel Tilman hateten, akordaun Tribunál Rekursu laiha lapsu, nune’e tuir prosedura lei prosesuál rekursu ordináriu laiha verifikasaun ba konstitusionalidade ba desizaun Tribunál Rekursu.
“Laiha ona tempu atu halo rekursu ba desizaun Tribunál Rekursu nian”, dehan Tilman.
Pontu-de-vista husi jurista sira iha diferente kona-ba desizaun Tribunál ba LAP. Jurista Padre Júlio Crispim esplika, alterasaun LAP kompostu husi artigu tolu mak hanesan, artigu dahuluk ko’alia kona-bá objetivu, daruak kona-ba konteúdu no datoluk kona-bá entrada em vigór.
Tuir desizaun Tribunál, primeiru hateten, inkonstitusionál tuir forsa obrigatóriu jerál, iha númeru 2 husi Lei Atividade Petrolífera (13/2005).
Nune’e, LAP rasik labele implementa, tanba kontra Konstituisaun RDTL, artigu 2 númeru 2 ne’ebé dehan, Estadu labele aplika lei inkonstitusionál.
Maski nune’e, inkonstitusionalidade husi alterasaun LAP, laiha impaktu ba osan sosa asaun husi kompañia ConocoPhillips no Shell, maibé, osan labele foti liu-husi LAP.
