Julião ne’ebé moris iha aldeia Ilat, Suku Tiarlelo, Postu Administrativu Atsabe, Munisipiu Ermera, iha 01 Janeiru 1992 ne’e sofre moras mental ne’ebé obriga nia familia hodi foti desizaun kesi nia iha baraka kiik ida kuaze tinan 20 ona.

Durante tinan barak nia laran, Julião hela iha baraka ida ne’ebé rabat malu ho dapur no manu luhan, ho espasu metru 1x1 ne’ebé didin ho au. Fatin ba nia atu tuur no toba nahe de’it ai kabelak.

Nia kondisaun sai aat liu tan bainhira tempu udan tanba bee nalihun tama ba fatin nia latan isin.

Julião nia inan, Alda Moreira konta, nia oan mane ne’e bainhira moris ho kondisaun ne’ebé normal. Maibé bainhira nia idade atinze tinan haat, nia sofre moras grave ne’ebé halo nia labele ko’alia no ikus mai sofre moras mental.

“Ami inan-aman buka dalan atu kura nia moras maibé susar tebes atu hetan dalan,” dehan Ilda ho matabeen, iha ninia hela fatin, foin lalais.

Nu’udar inan-aman, Ilda dehan, sira buka dalan hotu-hotu, tantu husi kultura no husi mediku nian, maibé esforsu ne’e seidauk hatudu rezultadu.

“Moras ne’e halo nia labele ko’alia, hakilar de’it loron-kalan, lakohi uza roupa, nia isin lolon molik de’it, nune’e ami deside ho fuan kanek tenke halo baraka ki’ik ida ba nia par hela, no ami tenke kesi nia ain no liman par evita nia labele halai sai ba ai-laran,” Ilda fó razaun tanba sa mak sira deside kesi Jilião.

Ba nia oan mane mesak ne’e nia neseidade, Ilda dehan, nia ho Julião nia bin na’in rua no familia sira seluk lorloron oferese hahan.

“Kuandu nia hakilar ona ne’e signifika nia hamlaha ona tenke lori ninia hahan,” katak nia.

Esperansa pedasuk

Ho kondisaun moris defisil ne’ebé nia oan mane hasoru, Alda ho nia kaben, Abel António Moreira, dere Prezidente Repúblika, José Ramos Horta no Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, nia odamatan domin, atu bele orienta ekipa ba foti sira-nia oan hodi hala’o tratamentu iha Sentru Apoia Saúde São João de Deus Laclubar, Manatuto.

“Ha’u husu bá Avó Horta no Avó Nana mai foti ha’u-nia oan ba halo tratamentu saúde iha Laklubar par nia bele di’ak, mai moris fali ho ami,” Ilda husu.

Julião nia bin boot, Joanina Moreira hato’o mós ninia sentimentu triste ba sofrimentu ne’ebé nia alin mane ne’e hetan durante tinan naruk nia laran.

“Nu’udar bin, ami hadomi nafatin nia, reza no hasa’e orasaun ba Na’i Maromak to’o tempu ruma nia saúde bele di’ak atu mai moris hamutuk hanesan uluk ami sei kiik toba no halimar hamutuk ho pae no mae,” dehan Joanina ho mata-been.

Bin ne’e hakarak de’it atu nia alin mane ne’e rekupera husi moras ne’ebé nia sofre ona durante tinan naruk nia laran.

Nia husu ba ministériu kompetente atu karik bele ajuda konstrui uma dignu ida ba nia alin atu bele hela netik.

“Ami hanoin tebes bainhira rai udan iha tempu kalan ami labele halo buat ida. Mesmu nia hakilar tanba rai bokon no malirin maibé bainhira ami lori tais ka roupa ruma fó ba, nia lees rahun hotu no lakohi taka,” nia dehan.

Iha fatin hanesan, Julião nia tiun, Augosto Gomes hatete, problema ne’ebé familia ne’e hasoru susar atu hetan solusaun, tanba inan-aman durante ne’e moris nu’udar toos-nain, nune’e laiha kbiit hodi buka apoiu ruma atu rezolve problema saúde ne’ebé sira-nia oan hasoru.

Ho difikulidade hirak ne’e hotu, sira tenta liu husi dalan uniku mak husu ba Governu atu bele ajuda ba foti sira-nia oan lori ba sentru rekuperasaun saúde iha Laklubar.