Deklarasaun ida ne’e hato’o husi dosente Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Julio Aparico, relasiona ho preokupasaun públiku kona-ba implementasaun programa sesta bazika iha faze daruak.

Julio hatete, emprezariu sira ne’ebé implementa programa sesta bazika fahe hahaan fuhuk ba povu la'ós foin mak akontese, maibé  akontese dezde faze dahuluk.

“Hanesan agora daudauk ema balun la satisfas hodi posting iha média sosiál, tanba haree katak sasan no hahaan ne'ebé mak fahe la di'ak hotu ona atu benefisiariu sira konsumu ka uza,” dehan nia via telefone, Tersa (01/11).

Loloos, tuir nia, Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) tenke investiga ministériu implementadór no emprezariu sira ne’ebé fahe sasan ba povu.

“KAK tenke sai orgaun independente hodi kontrola Governu no emprezáriu sira ne'e. Ita labele gasta povu nia osan arbiru de'it atu fó lukru ba grupu balun ne'ebé mak nia moris di'ak ba beibeik, maibé povu mak kontinua sai vítima," katak nia.

Tan ne’e, nia husu KAK atu kontrola emprezáriu sira ne'ebé mak fahe Sesta Bázika iha suku no Aldeia sira la tuir dekretu lei ne'ebé mak governu fó sai ona.

"Labele halimar fali ho sira bainhira envolve irregularidade tenke prosesu sira tuir lei ne'ebé mak iha tanba gasta osan estadu, maibé laiha benefisiu ba povu," katak nia.

Tuir nia, estadu harii KAK atu kombate korrupsaun la'ós atu hakiak fali korrupsaun.

“Ha'u haree (KAK) ladún servisu kontrola implementasaun Sesta Bázika ne'ebé mak gasta osan millaun ba millaun," katak relata.

Nia dehan, se rekursu umanus la sufisiente entaun KAK halo rekrutamentu atu nune'e kombate hahalok aat sira ne'ebé mak ho intensaun atu haan de'it povu nia osan.

"La'ós naran de'it mak Anti Korrupsaun maibé sira mak aumenta korrupsaun tinan ba tinan, ne'e realidade iha, labele bosok ita-nia aan, tanba sira iha relatóriu hatudu katak implementasaun Sesta Bázika faze primeiru mosu irregularidade barak no agora kontinua mosu, KAK halo ona saida?," nia husu.

Julio hatutan, KAK hanesan instituisaun ida ne'ebé independente hodi kontrolu governu no orgaun sira seluk atu tuir dalan ne'ebé loos no justu tenke servisu maka'as hodi fó hatene ezekutivu sira atu servisu ho loloos no labele gasta osan povu arbiru de’it.

“KAK tenke iha planu no programa ida ne'ebé mak di'ak atu kombate korrupsaun ne'e, se la'e ezekutivu sira ko'alia didi'ak de'it maibé ikus mai povu mak terus nafatin,” dehan dosente ne’e.

Molok ne’e, Adjuntu Komisariu KAK, Luis Oliveira Sampaio hatete, ministériu implementadór ba programa Sesta Bazika viola dekretu lei númeru 5/2022 kona-ba benefisiariu loloos.

“Iha Dekretu Lei 5/2022 koa’lia kona-ba see-see mak benefisiariu ba sesta bazika faze daruak nian, iha esepsaun ba hirak ne’ebé nesesidade duni atu simu, diferente ho faze dahuluk nian ne’ebé laiha esepsaun, sidadaum hotu-hotu hetan hahú husi Prezidente Republika.”

“Iha dekretu lei ne’e mós hatete, grupu sira ne’ebé la elezivel, laiha direitu atu simu, mak hanesan titular orgaun soberanu sira hotu, eis titular, kargu xefia sira hanesan Diretor iha diresaun tomak, inklui grupu ne’ebé salairu $500 ba leten, laiha direitu hodi asesu ba sesta bazika faze daruak nian,” dehan nia ba jornalista jornal INDEPENDENTE iha nia knar fatin, Matadoru, Segunda (08/08).

Maibé, nia dehan, ministériu implementadór la konege konsolida tanba laiha dadus.

“Iha dekretu lei númeru 16 koalia kompetensia husi sekretariu tekniku mak iha knaar atu haree ida ne’e, signifika bainhira lista sira husi MAE tama, sira tenke taes grupu ne’ebé mak bele no ne’ebé mak labele, maibé durante ne’e sira la implementa ida ne’e. Antes sira implementa sesta bazika ne’e sira viola uluk ona lei, entau ita prezumi grupu klasifikadu ne’ebé latama lista ne’e sira simu hotu tanba lista laiha,” dehan nia, ba Jornal INDEPENDENTE iha nia knaar fatin, KAK, Matadoru, Segunda (08/08).

Nia hatutan, tanba iha dekretu lei númeru 11 koalia kona-ba lista benefisiariu ne’ebé iha direitu no laiha direitu atu simu sesta bazika, maibé Sekretariu Tekniku la implementa. Halo de’it lista jeral.

Loloos, nia hatutan, Sekretariu Tekniku nia kompetensia atu organiza tuir lei hatete, maibé sira la konsege halo.

Bainhria identifika ida ne’e, Luis dehan, KAK direitamente halo enkontru ho Sekretariu Tekniku atu hadi’a lalais.

“Maibé dala-barak ona ami haree tuir ami-nia inpresaun katak sira kontinua distribui sesta bazika mezmu sira la kumpri lei. Ho ida ne’e ami sei servisu iha ambitu prevensaun nian. Se liu husi akonselamentu sira ne’e mak sira sei nafatin de’it, KAK iha estratejia seluk atu aranka ba prosesu tuir mai,” katak nia.

Aleinde ne’e, nia hatutan, iha Dekretu Lei númeru 18 kona-ba kompetensia ba Sekretariu Tekniku ne’ebé kompostu husi MTKI, MAE, MKAE, no SEKooP hodi nomeia ema ida sai koordenador ba implementasaun Sesta bazika ne’e.

Maibé, Luis dehan, ministériu idaidak fahe nian nune’e defisil tebes atu halo koordenasaun.

“Seluk mós tuir lei ezije Sekretariu Tekniku estabelese prosedimentu administrativu tenkniku hanesan mata-dalan ida atu apoia sira-nia servisu mais fasil, maibé ida ne’e sira la halo.”

“Mata-dalan laiha, bainhria ba terenu saída mak sira atu halo? ida ne’e failansu ne’ebé implika ba ema sira ne’ebé fahe sesta bazika la ho di’ak, sekretariu tekniku nia funsionamentu labele halo kontrolu ho efetivu,” dehan nia.

Iha KAK nia deskobrimentu, nia dehan tan, KAK hetan katak kada ministériu ne’ebé haruka nia ema ba monitoriza distibusaun sesta bazika labele halo buat ida tanba laiha orientasaun klaru ba sira atu halo saída, inklui kompaña fornesidor la kumpre kontratu mós ekipa labele halo buat ida.

Tanba estadu seidauk hetan prezuiju, nia dehan, KAK sei halo hela akonselamentu maibé bainhira kontinua KAK sei avansa ho investigasaun.

“Tanba de’it laiha orientasaun ne’ebé klaru ba kompaña sira, tabela ne’ebé estabelese iha kotuk hatete buat ida maibé implementasaun husi kompaña sira buat ketak ida, tuir loloos iha pakote ne’e naan isin, naan ruin, tau ketak ho klasifikasaun presu la hanesan, maibé tau hamutuk de’it, entau KAK labele identifika nia presu ne’e hira.”

“Kompaña balun distrbui naan la tuir lista item. Iha lista loloos naan fahi laiha, maibé sira distribui naan fahi, naan fahi mós importasaun tan, entau ami rejista hela depois haree nia prezuiju sira ba estadu atu MTKI no SEKooP haree, bainhria halo pagamentu tenke tuir presu importasaun, la’os produtu lokal, tanba produtu importasaun folin kiik kompara ho lokal,” dehan nia.

Situasaun ida ne’e, tuir nia, laiha diferensia ho implementasaun sesta bazika faze dahuluk iha tinan 2021.

“Deskobrimentu kuaze hanesan, laiha diferensia, kompaña distribui hahaan sein kontratu, loloos ida ne’e labele, KAK mós defisil atu asesu dokumementu, karik ne’e tanba situasaun Pandemia Covid-19, maibé loloos tinan ida ne’e bele di’ak liu tanba ita laiha ona sitausaun emerjensia laran, tenke halo ho responsavel, halo ho kuidadu, transparansia, maibé ideia sira ne’e politika-nain sira mak haree,” dehan nia.