Nune’e mos Konstituisaun RDTL konsagra nanis ona katak “Republika Democratica Timor-Leste Estadu tuir-lei no tuir-demokrasia, soberano, independente no unitario ida, ne’ebé hatur iha povu nia vontade no iha respeito ba ema nia dignidade”.

Ha’u fiar katak sosiedade Timor-Leste, sosiedade ida neebe nia natureza inkluzivu no justu. Ne’e tamba aspirasaun bázika ba justisa no direitos humanos mak lori ita luta no kore-aan husi opresaun no injustisa hodi ukun rasik-aan atu harí sosiedade ida justu, inkluzivu no equitativu, no livre husi disrkiminasaun – hodi nune’e timor-oan hotu-hotu no ida-ida bele hetan no aproveita ninia potensialidade máximu hodi bele fó kontribuisaun ba Timor-Leste ninia dezenvolvimentu.

Maibe, bainhira ita haré ba realidade moris loro-loron nian, ita la bele taka matan ba realidade ita nia inan no alin feto sira nian. Tamba ita hotu-hotu nia esforso tomak seidauk naton atu hasoru, hakman no sobu sistema patriarkal iha ita nia let, hodi loke dalan ba hadi’a kondisaun feto no alin-feto tomak nian iha sosiedade timor-oan laran. Sistema patriarkal sei taka dalan ba ita nia inan no alin feto barak atu bele moris iha liberdade nian laran ho oportunidade hanesan no livre husi diskriminasaun no violênsia.

Iha aspektu balun, ita konsege hakat ba oin ho rezultadu diak hanesan numeru deputadas iha Parlamento Nasional no Konselhos de Suko balun neebe iha Xefi Suku feto. Maske nune’e, nudar ita hatene, feto no alin feto tomak sira nia lian iha nivel Aldeia no Munisipius seidauk bele rona to’o iha Parlamentu Nasional no Konsellu Ministrus iha Dili.

Ba ne’e, ohin loron ita presiza nafatin hamrik no husu:

• • Tamba sa mak ita haré nafatin krime violentu hasoru feto no to’o oho feto sira iha uma laran no mos iha liur?
• • Tamba sa mak kazus insestu kontinua mosu nafatin?
• • Tamba sa mak ita nia alin feto sira hetan esplorasaun sexual bainhira la iha posibilidade seluk atu buka moris loro-loron nian?
• • Tamba sa mak ita kontinua hare kazus abuzu no asediu sexual? no;
• • Tamba sa mak ita iha nafatin kazus soe no abandona bebe?

Razaun no sala né’e iha neebe? Ha’u banhira temi sala hau la refere ba sala individual – né’e husik ba sistema justisa no tribunais mak bele tetu no hakotu lia-lós. Ha’u harée uluk ba responsabilidade formal ita nia sistema no instituisoens estadu nian. Depois mak ha’u bele husu ba hahalok sosiedade sivil nian, sektor privadu, organizasoens relijiozas, no ikus liu ita nia responsabilidade ida-ida nian nudar membru sosiedade.

Iha analize no reflexaun badak-oan ida ne’e, karik ita presiza husu mos ligasaun entre saída mak ha’u temi iha leten ho situasaun ita nia rai doben ohin loron nian. Impaktu husi konflitu politiku, frajilidade ita nia ekonomia, mudansa klima, no pandemia global né’e mak saída los? Ida ne’e halo ha’u mos hanoin fila fali ba debates barak nebe’e ha’u rejista ohin loron atu analiza no fó hanoin ba dalan diak atu hasoru dezafius hirak ha’u temi ne’e, no hamutuk lori ha’u atu husu mos:

• • Impaktu saída mak bele mosu bainhira loro-loron ita hare painel debate iha midia tomak kompostu mesak husi mane maluk sira deit mak fo opiniaun no hanoin?
• • Impaktu saída mak ita sei hetan ho auzênsia no falta feto nia lian, opiniaun no partisipasaun iha painel hirak ne’e?’ no;
• • Karik ita presisa hateke lo-los ba impaktu saida mak iha ona ho relasaun ba ita nia prosesu konsolidasaun estadu nian, no prosesu dezenvolvimentu sustentável bainhira ita fó fatin ba diskriminasaun atu mosu no buras, tanba ita hakat no hateke liu deit ita nia popopulasaun sorin tomak – neebe kompostu no reprezenta husi feto no alin feto sira?

Tempu to’o ona atu ita hotu husu ita-aan impaktu lo-los mak saida tebes, bainhira feto no alin feto sira la iha partisipasaun, no la iha oportunidade hanesan maluk mane sira atu bele halo kontribuisaun ida diak ba dezenvolve ita nia politika no ekonomia nasaun nian? Impaktu saida tebes mak ita hotu sei hasoru iha sosiedade laran, bainhira ita kontinua la kompreende komplexidade tomak iha feto ida-ida nia moris no sira nia liberdade tomak atu bele deside, no mos sira nia oportunidade hanesan ho mane nudar ema? Karik, ita iha resposta ba pergunta hirak ne’e hotu, mak ho baze iha resposta hirak ne’e rasik, pergunta ikus liu ba reflexaun kik-oan ida ne’e mak oportunidade no kustu hira ona mak Timor-Leste soe no lakon leet deit hodi hatúr Rai no Povu ida ne’e iha dalam lós no lo-lós ba hamosu sosiedade ida neebe demokratiku, inkluzivo, justu no equitativu?