Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão informa, estaka hamutuk-79 ne’ebé monta iha liña fronteira bairu Naktuka-mota Noel Besi Aldeia Manan, Suku Beneufe, Sub-Rejiaun Nitibe, Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse Ambenu (REAOA), la’òs estaka final ba fronteira terrestre Timor-Leste no Indonézia nian, maibé ne’e hanesan pontus ba markasaun ba fronteira Timor-Leste nian atu proteza povu nia toos, natar no uma.
PM Xanana dehan, pontu fronteira ne’ebé uluk Portugál no Olanda tau tinan 1904 no tinan 1914 balun mota lori lakon hotu ona, tanba ne’e Estadu Timor-Leste tau fali pontu ne’e iha Timor-Leste nia fronteira hodi bele hatene baliza fronteira entre Timor-Leste no Indonézia nian.
“Pontu ne’ebé tau ne’e para ita hatene ita-nia baliza ne’e iha ne’ebé?, tanba pontu sira uluk Portugal no Olanda tau ne’e tinan atus ona, mota lori lakon hotu ona, to’os no natar no uma sira iha rai ne’e ita-nia fatin,” dehan PM Xanana iha komunikandu ne’ebé Online INDEPENDENTE asesu, sesta (02/02).
Xefe Governu afirma, pontu ne’e ho objetivu ajuda Ekipa Delimitasaun Fronteira Maritima no Terrestre nia servisu atu dada liña ba faze negosiasaun ba finalizasaun Timor-Leste no Indonézia ne’ebé bele identifika hosi satélite.
PM haktuir, loloos foin lalais vizita ofisiál ba Jakarta-Indonézia hasoru Prezidente Repúblika, Joko Widodo asina ona akordu, maibé tanba mosu polémika kona-ba fronteira ne’e, tanba ne’e adia lai.
“Loloos foin lalais ba Jakarta hasoru Prezidente Jokowi atu ba asina fronteira ne’e, mais, buat ida ne’ebé imi husu ha’u atu tau akordu katak, populasaun bele la’o tama fronteira Indenezia no sira-nia populasaun mós bele mai ita-nia fronteira hodi hare malu diak no kria dame. Imi husu ha’u, asina fronteira tenki entre estadu rua, imi bele fatuk sinai (halo ritual), la iha problema, mais sira lakohi tau. Tanba sira lakohi tau buat ruma ne’e, aban atu aban atu hasoru ona Prezidente Jokowi, ha’u dehan ba ekipa aban ha’u la asina,, tanba la tau imi (povu) nia hanoin iha ne’ebá akordu maka, it abele asina,” PM esplika.
Nia hatutan, se populasaun konkorda ona, bainhira Prezidente Jokowi halo vizita mai Timor-Leste iha fulan setembru agora bele asina akordu ne’e iha Oé-Cusse.
“Tanba imi konkorda ona, ha’u sei buka tok ko’alia hp Prezidente Jokowi ba vizita TL ami ko’alia , ha’u sei dehan it aba asina akordu iha Oe-kusse np Naktuka no Oben nia ema, sei ba, tanba ida ne’e responde bai mi nia hatene ini nia hakarak mos,” dehan PM.

Iha fatin hanesan, Xefe Ekipa Téknika Negosiasaun Fronteira Terrestre ba Segmentu la Rezolvido TL-RI, Embaixador Roberto Soares reforsa katak, destaka ne’ebé monta povu Naktuka nia natar no toos laran, la’ós markasaun final, maibé pontu ne’e nu’udar sinal atu hatene kona-ba markasaun fronteira Timor-Leste nian.
“pontus koordenadas ne’ebé tau iha natar laran ne’e, ne’e hanesan pontus ne’ebé atu ajuda para depois ida bele dada ba liña finál nian. ita boot sira haree, sira balun lansa informasaun ho marku referensia ka CBDRF (Common Brder DatumReference Frame). Ne’ebé iha fututru sei utiliza hodi kesi pontus kordenadas finál na linña delineasaun ho demarkasaun. Ne’ebé la’os hanesan, marka permanente, maibe hanesan sinál ita-nia fronteira nian,” Embaixador Roberto esplika.
Embaixador Roberto afirma, ho pontu ne’ebé ekipa monta iha povu nia natar laran depois sukat tiha fronteira, Estadu sei kontinua proteje nafatin populasaun sira ne’ebé hela no halo toos no natar iha baliza fronteira ne’e.
“Agora buka hela solusaun para atu proteje populasaun sira ne’ebé hela iha ne’ebá, inkliu no nia to’os no natar iha baliza ne’ebá. Atu proteje ida ne’e, ita presiza sinál-sinál ne’ebé hatudu, ita-nia ema ne’e, ita-nia ema nia to’os no natar halo iha ne’ebá,” Embaixador Roberto esplika ba povu Naktuka.
Estaka ne’ebé monta nu’udar pasu ida atu lori Governu Tim0r Leste bele halo negosiasaun no bele defende Timor-Leste nia pozisaun, karik Indonézia atu halai liu ida ne’e.
“Ne’e la’os markasaun final, ne’e pontu koordenasaun atu bele ajuda ami atu negosia ba finalizasaun fronteira, tanba markasaun uluk Belanda ho Portugál tau ona ne’e,” nia informa.
Pontu ne’ebé antes ne’e ekipa delimitasaun fronteira monta ona iha fronteira Naktuka hamutuk 79, hahú hosi Bokos to’o tasi-ibun parte Naktuka nian.
Roberto Soares, argumenta, ne'e atu proteje populasaun sira-ne’ebé hela iha Naktuka inklui to’os, natár, ne'e duni atu presiza tau sinál-sinál ne’ebé hatudu katak, ema, to’os no natár iha Naktuka, tan ne’e, komunidade sira kontinua hala’o servisu hodi halo nafatin sira nia toos no labele konsu fali informasaun ne’ebé la loos.
“ohin liu husi reuniaun ida ne’e ami esplika oinsa ita identifika konaba diferensia ne’ebé iha promeiru haree hudi tratadu intrepreta ba solusaun rai Naktuka, tanba area Citrana Naktuka ne’e nia pontu inisiu hodi termina iha linha ikus liu ne’e mak husi Bokos,”nia esplika.
Eis Vice Ministru Negosiu Estranjerus Roberto reforsa tan, iha fatin Bokos maka haree hodi dada liña ba to’o iha fronteira ikus nian iha parte tasi-ibun, hosi ne’e hamosu interpretasaun téknika legál ba instrumentu rua, Timor-Leste defende bazea tratadu 1904.
Iha tratadu ne’e hateten, mota ne’ebé la’o ho nia terminasaun ba iha mota-tuan, ida-ne’e maka durante ne’e Timor Leste defende. Hosi parte Indonézia bazeia hosi mota ne’ebé la’o hosi Bokos ba termina iha mota Noel-Besi, tanba interpretasaun rua ne’e maka área Naktuka ne’e konsideradu área naun-rezolvidu sai senketa.
Roberto esplika katak, liuhosi diskusaun ne’ebé naruk, nível polítiku, nivél tékniku, ikus mai iha intendimentu atu buka solusaun ida, bele fó benefísiu ba populasaun sira ne’ebé hela iha Naktuka nafatin iha direitu ba rai.
“Entaun liu husi ne’e mak a tekniku sira mai halo peskiza konjunta ida, entra TL ho Indonézia halo liu-husi mota, natar no toos no mos uza drone atu identufka lolos potensialidade Naktuka,” tenik nia.
Too agora, governu rai rua seidauk to’o faze final, tanba sei iha hela prosesu negosiasaun, hanesan foin lalais Primeiru Ministru Xanana, vizita ofisiál ba iha Jakarta, la konsege asina tratadu ne’e, tanba iha kestaun fundamentál, ligasaun ba eransa kulturál no direitu populasaun sira hela iha Naktuka seidauk iha responde nune’e kansela asinatura ne’e.
Hafoin hala’o esplikasaun no populasaun sira hodi intende klaru kona-ba pontu ne’ebé monta, nune’e, PM Xanana husu ba populasaun atu tuur hakmatek lalika pániku ho rumoris kona-ba polémika fronteira terrestre, tanba Estadu Timor-Leste no Indonézia sei fó solusaun ne’ebé di’ak ba povu rai rua.