Destinu iha Pregu Tutun: Loron Konsulta Popular ne’ebé Muda husi 8 Agostu ba 30 Agostu 1999 Featured

By Ekipa INDEPENDENTE Agostu 29, 2022 795
30 Agostu tinan 1999, povu Timor-Leste hakat ba sentru votasaun hodi hili ninia destinu rasik. Foto:Dok. 30 Agostu tinan 1999, povu Timor-Leste hakat ba sentru votasaun hodi hili ninia destinu rasik. Foto:Dok.

HAFOIN tinan 24 sofre iha okupasaun illegal Indonezia, iha 30 Agostu tinan 1999, povu Timor-Leste hakat ba sentru votasaun hodi hili ninia destinu rasik. Opsaun mantein ho Indonezia no ukun rasik an sai nu’udar opsaun ne’ebé sei determina destinu no vida husi povu Maubere.

Luta povu Timor-Leste hodi hetan ninia independensia hahú hetan naroman bainhira reformasaun iha Indonezia hahú ho rezignasaun Prezidente Soeharto iha 21 Agostu 1998.

BJ Habibie ne’ebé iha altura ne’ebá sai nu’udar Vise Prezidente, okupa hikas kargu Prezidente Indonezia nian no husi desizaun balun ne’ebé nia foti ikus mai mehi povu Timor-Leste atu ukun an sai realidade.

Ho presaun husi mundu internasional ba Indonezia, iha 27 Janeiru 1999, Prezidente BJ Habibie husu ba Sekretariu Jeneral Organizasaun Nasaun Unidus (ONU), Kofi Annan, hodi realiza referendu.

Ikus mai, ONU realiza enkontru ida iha 5 Maiu 1999 entre Indonezia ho Portugal. Iha enkontru ne’ebé realiza iha Nova Iorke ne’e, Indonezia ne’ebé reprezenta husi Ministru Negosiu Estranjeiru, Ali Alatas no Portugal reprezenta husi Ministru Negosius Estranjeirus, Jaime Gama, no ho protesaun husi Sekretariu Jeral ONU Kofi Annan ne’e, asina akordu hirak ne'ebé define modalidade prinsipal ba “konsulta popular” ne'ebé marka ba 8 Agostu 1999, maibé ikus mai muda fali ba 30 Agostu ho razaun seguransa.

Bazeia ba akordu 5 Maiu ne’e, ikus mai ONU liu husi rezolusaun 1246 estabelese United Nation Assistance Mission in East Timor (UNAMET) hodi hahú prosesu ba referendu. UNAMET hahú nia misaun iha Timor-Leste iha 11 Juñu no remata iha 31 Agostu 1999, no prolonga tan husi 3 Agostu to’o 30 Setembru 1999 ho rezolusaun 1257.

Iha 5 Agostu, UNAMET rejista eleitór potensiál hamutuk na’in 451.792 husi total populasaun na’in 800.000 iha Timor-Leste no estranjeiru, no iha 6 Agustu, prosesu rejistu ba eleitor sira iha Timor-Leste taka hafoin prolonga loron rua.

Iha 14 Agostu, kampaña ba konsulta popular hahú, no harii komité kampaña rejionál sira. Apoiante ba autonomia nian harii Frente Unida ba Autonomia (UNIF) ne’ebé envolve grupu pro-autonomia sira hanesan Barisan Rakyat Timor Timur (BRTT), FPDK no PPI. Enkuantu apoiante ba independénsia nian hetan reprezentasaun husi Konsellu Nasional Rezistensia Timorense (CNRT). Periodu kampaña remata iha 27 Agostu.

Hafoin loron hakmatek nian, iha 30 Agostu, povu Timor-Leste ne’ebé durante tinan naruk nia laran iha Indonezia nia hanehan hahú hakat ba sentru votasaun.

“Iha kedas oras madrugada, no iha kazu balun iha tiha ona loron ida uluk kedas, estrada Timor-Leste nian nakonu ho ema barak ne’ebé mak lori kartaun eleitoral no dokumentu identidade ho ksolok ho liman atu ba sentru votasaun 200 no ba meza eleitoral liu 700 resin hodi ezerse sira-nia direitu votu nian, balun ba ho familia tomak. Iha loron 30 fulan Agostu, tempu ne’ebá laiha ema ida mak hela iha uma (…).”

“Votasaun hahú kedas iha tuku 6.30 to’o tuku 4 lorokraik, maibé iha tuku 9 dadeer de’it kuaze eleitor hamutuk porsentu 50 ne’ebé mak tama iha lista resensiamentu tuir tiha ona votasaun iha territoriu nia laran. UNAMET konsege organiza konsulta popular ho periodu tempu ida ne’ebé rejista hanesan lalais liu fali iha fatin seluk no ho rezultadu ida ne’ebé mak di’ak tebtebes tuir pontu devista eleisaun nian.”

“Hahalok violensia oioin obriga taka sentru votasaun hitu iha tempu balun nia laran iha Distritu Ermera. Pelumentus eleitor Timor-oan hamutuk porsentu 95 ne’ebé mak rejista tiha ona tuir votasaun, sura hamutuk liu ema 430.000. Funsionario eleitoral UNAMET nian balun mate iha Atsabe,” hanesan sasin balun ne’ebé jornal INDEPENDENTE sita husi livru Memoria 1999, Xanana Gusmão Reading Room, Domingu (28/08).

Hafoin loron lima, iha 4 Setembru, ofisialmente UNAMET anunsia rezultadu Konsulta Popular iha Dili. Rezultadu ne’e hatudu husi total votantes na’in 446.953, na’in 94.388 ka 21.2% mak vota ba proposta autonomia espesial no na’in 344.580 ka 78.5% mak vota kontra.

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Tersa, 30 Agostu 2022 08:24

Independente Digital TV