Kritika maka’as ne’e mai husi Diretór Ezekutivu Asian Justice and Right (AJAR) José Luis Oliveira ne’ebé la kontente ba aktu deputadu sira iha Parlamentu Nasionál (PN) tanba konsidera ema sira ne’ebé baku hirus-matan dehan “ha’u reprezenta povu” daudauk ne’e foku liu ba akuza malu duke diskuti interese povu.
Diretór Ezekutivu AJAR ne’e dehan, ohin loron sai politiku na’in atu hada’u de’it pozisaun no klasse sosial hodi goza de’it rekursu estadu.
“Hada’u-malu ba deputadu ne’e hanesan hada’u klase sosial de’it hodi bele goza estadu nia regalia sira ne’e no depois hada’u hetan pensaun vitalisia sira de’it ne’ebé mak depois estadu sustenta sira-nia moris to’o rohan laek,” dehan Luis Oliveira iha nia knar-fatin, Farol, Kinta (09/07).
Tuir nia, ida ne’e akontese tanba failansu husi pensaun vitalisia ne’ebé to’o ikus kontribui maka’as ba deputadu sira ne’ebé ladun preokupa ho dezempeñu serbisu, maibé oinsa atu asegura de’it sira-nia mandatu ba periodu ida hodi bele hetan garantia husi estadu ba sira-nia moris tomak.
Aleinde ne’e, nia hatete, sistema eleitoral mós kontribui ba kualidade deputadu sira ne’ebé tuur iha PN, tanba povu labele atu hili rasik ema ne’ebé sira hakarak atu reprezenta sira hodi ba tuur iha PN.
Tuir Luis, tempu to’o ona atu halo mudansa ba sistema eleitoral, katak kandidatu ba deputadu tenke mai ho lista abertu atu nue’e povu koñese hodi hili, no ema ne’ebé povu hili tenke iha responsabilidade ba ema sira ne’ebé hili nia.
“Agora daudauk ne’e ema sira ne’ebé tuur ona iha PN ne’e la sente iha responsabilidade ba povu ne’ebé hili sira. Kuandu povu koalia uitoan sira hatete ‘aahh.. povu hili partidu la’os hili ha’u. Nia ba subar tiha fali iha partidu nia kotuk no ida ne’e realidade ne’ebé mak ohin loron akontese no nia lakon tiha sentidu responsabilidade ba ninia eleitor sira bainhira ezije responsabilidade ba nia.”
Ba kualidade deputadu sira, Diretór AJAR ne’e dehan, kualidade husi deputadu sira hatudu momoos hela. Balun to’o viral iha media sosial.
“Sira ba PN ne’e hanesan halimar de’it depois goza de’it no gasta osan povu ninian. Simu salariu lancar hela ho tan regalia seluk-seluk ne’ebé sira goza, hanesan karreta, mina, telephone, sira mós simu subsidiu ba uma”.
Diretór ne’e dehan, deputadu sira simu salariu boot no regalia sira, maibé sira la halo buat ruma ne’ebé signifikante ba povu no nasaun.
Situasaun ne’e, tuir nia, bele fó indikasaun ba krize institusional iha PN rasik no tuir loloos tenke hetan ona atensaun husi Pezidente da Republika hodi assegura funsionamentu normal orgaun soberaniu sira nian.
“Se sira kontinua nafatin ida ne’e, ne’e bubarkan de’it, se lae konjela tiha sira par lalika simu ona salariu no regalia sira ne’e, tanba sira la halo buat ruma ne’ebé signifikante ba povu.”
“PN ne’e fatin dignu, fatin ne’ebé atu koalia kona-ba asssuntu nasaun nian, agora lorloron ba ne’ebá mak akuza malu, povu nia problema sira la preukupa, dala-ruma sira levanta ne’e tanba sira iha interese, dala-ruma probelema iha sira-nia familia ka problema iha sira-nia partidu mak sira lori ba iha PN, maibé laos povu einjeral,” nia dehan.
Atu solusiona situasaun ne’e, tuir Luis katak, tenke halo reforma politika hodi asegura katak demokrasia ne’e labele halis ba ema balun de’it, tanba bainhira demokrasia ne’e la halo ninia funsaun ho loos bele iha tendesia atu halai liu ba iha oligarkia ka ba elite sira de’it no at liu mak halai ba kleptokrasia ka halibur nauk-teen sira de’it.
Nia hatutan, mudansa ne’ebé tenke halomak muda ona lei Partidus Politikus atu nune’e bele hatur fila fali Partidus Politikus ba iha ninia funsaun loloos nu’udar fatin ida atu halibur ka agrega aspirasaun publiku nian hodi artikula ba iha politika públika.
‘Sira mak tenke rona no hatene povu ninia preokupasaun, tenke artikula ida ne’e ba orgaun lejisladór sira ka PN par hamosu politika públika, laos partikular. Agora iha tendensia politika partikular mak domina demais no knar ida ne’e dala-barak ONG sira mak halo fali,” katak nia.
Problema seluk, nia dehan, laiha kadernizasaun ne’ebé partidu politiku sira halo hodi prepara sira-nia ema sai lideransa nasional iha future.
“Agora saida mak akontese? Formasaun iha partidu politiku nia laran la lao, tantu iha partidu boot ka partidu kiik sira hanesan de’it, tanba ne’e mak produs atetude politika sira ne’ebé inafantil tebes”.
“Tolok malu iha media sosial ne’e mesak militante partidu politiku sira nian de’it, depois la brani ona komesa halo fali ID falsu hodi insulta malu. Ida ne’e hatudu katak laiha ona etika politika husi partidu politiku sira”.
