KOVALIMA: Organizasaun Naun Govermentais (ONG) Kdadalak Sulimutuk Institutu (KSI) fasilita formasaun pratika produs adubus orgániku no pestesida orgániku ba grupu agrikultór Suku Labarai, Postu Administrativu Suai-Vila, Munisípiu Kovaliman.
Agrikultura nu’udar setór produtivu ida ne’ebé bele fó rendimentu ekonomia ba Timor-Leste iha futuru, ne’e duni importante tebes atu dezenvolve setór ida ne’e ho karakterístika jeográfiku, ekonomia no sósiu-kulturál Timor-Leste nian.
Agrikultura orgániku mak sistema agrikultura ida ne’ebé hala’o ho eskala ki’ik no la uza ai-moruk kímiku ka predus uza mákina bo’ot sira. Prátika agrikultura tradisionál konsidera hanesan agrikultura orgániku, maibé sistema ne’e konsidera nu’udar alternativa ba sistema konvensionál.
Relasiona ho kestaun ne’e, Organizasaun Naun Govermentais (ONG) Kdadalak Sulimutuk Institutu (KSI) fasilita formasaun produs adubus organiku no pestesida orgániku ba grupu agrikultór Suku Labarai durante loron rua, hahú husi 20-21 Marsu 2017.
Objetivu husi formasaun ne’e atu orienta grupu agrikultór sira oinsá bele produs rasik adubus orgániku no pestesida orgániku hodi uza ba sira nia produsaun agrikula nian, tanba sistema ida ne’e bele fó benefisiu ba agrikultór sira nia rezultadu produsaun.
Aliende fó rejultadu produsaun di’ak, adubus organiku no pestisida orgániku ne’ebé agrikultór sira uza bele habokur rai, proteje ambiente, garantia nutrisaun ba saúde, garantia sustentabilidade ba produsaun, hamenus dependénsia agrikultór ba imput externa hanesan, fini, adubus kimiku nomós bele garantia nasaun livre husi venenu (terra sem veneno).
Nu’udar Fasilitator, Estanislao C. Ximenes iha ninia intervensaun hateten, ko’alia kona- ba agrikultura konserteza ema ko’alia mós kona-ba rai, ne’e duni presiza ema respeita no kuidadu rai ne’ebé iha tanba rai mak fó hahan nomós fó moris ba ema.
Estanislao haktuir, atu hetan produsaun di’ak importante mak rai tenke rodutivu (moris). Klaru katak, rai ne’ebé agora daudauk uza ne’e produtivu (moris) tanba bele fó produsaun mai ema, tan ne’e presiza proteze no kuidadu rai.
“Agora perguntas mak ne’e, ita nia rai produtivu (moris) ka la’e.? Se ita dehan rai ne’e produtivu (moris), tansá agrikultór sira infratora hela problema kona ba produsaun.? Tanba, ita la kuidadu rai entaun ai-han hirak ne’ebé ita kuda iha rai leten hetan estragus husi ular (pesti),” dehan Estanislau iha karta komunikadu ne’ebé INDEPENDENTE asesu, horisehik.
Materiál ne’ebé uza hodi produsu adubus orgániku mak hanesan, ai-turi tahan, fore rai fuik nia tahan, lantoro tahan, ai-tahan mutin, ai-gama tahan, karau teen, akudesan, rai no bee. Nune’e mós, kona-ba pastesida organiku nian mak hanesan, ai-nahek, tabaku timor nia tahan, ai-samtuku, ai-manas, ai-nimba, au-mama, du’ut morin, derok tahan, rinso no ai-riti.
Prosesu atu produs adubus orgániku, primeiru tenke fai dodok ai-tahan hirak ne’e tau iha balde depois kahur tan karau ten, akudes no rai hafoin fui bee no kedok tiha depois husik to’o semana rua mak foin bele uza tau ba iha ai-horis ne’ebé ita kuda.
Nune’e mós, prosesu produs pestesida orgániku nian, primeiru tenke fai dodok ai-tahan sira, inklui ai-manas depois kahur ho rinso no tau bee husik to’o semana rua mak ita uza nia been hodi rega ular hirak ne’ebé estraga ai-han ka ai-horis ne’ebé ita kuda.
Xefe Grupu Feto Suku Labarai, Ana Maria sente orgullu ho formasaun ida ne’e tanba bele hasa’e sira nia koñesimentu kona ba oinsá atu uza adubus orgániku no pestisida orgániku ba sira nia produsaun.
“Liu husi formasaun ida ne’e, ami iha ona koñesimentu natoon atu produs rasik adubus orgániku no pestisida orgániku, nune’e bele uza ba ai-han hirak ne’ebé ami kuda mak hanesan, hare, batar, modo, talas no mós produsaun lokál sira seluk,” esklarese Ana Maria.
Fiar katak buat hirak ne’e bele ajuda grupu agrikultór sira Suku Labarai hodi dezenvolve sistema agrikultura orgániku, tanba sistema ne’e bele proteje rai no meiu ambiente, inklui bele fó rezultadu produsaun ne’ebé di’ak no kualidade ba ita nia saúde.
“Ha’u hanoin modelu ida ne’e di’ak ba agrikultór sira, ne’e duni presiza implementa, tanba bazeia ba esplikasaun husi fasilitator katak, adubu orgániku no pestisida orgániku la iha impaktu ba ai-han hirak ne’ebé ita kuda hanesan, hare, modo ka produtu seluk, tanba ida ne’e la hanesan ita uza pupuk kimia ne’ebé sei estraga ita nia rezultadu produsaun ka rai ninia bokur.” hakotu Ana Maria.
Antes ne’e iha fulan kotuk KSI mós fasilita ona formasaun produs adubus orgániku no pestisida orgániku ba grupu agrikultór Suku Raimea, Postu Administrativu Zumalai, Munisípiu Kovalima.
