Tuir istoria ne’ebé jerasaun Fatu-bessi sira konta, kapela ne’e inisia husi feto raan ida, oan feto husi sidadaun Portuges ho naran Henricos La Patria, ne’ebé nudar na’in ba Sosiadade Salazar Trablaha Limitada.

Tuir istoria, Henricos ho nia familia mai hela iha Timor hodi hala’o atividade negosiu sosa no fa’an kafé. Bainhira hela iha Timor, Henricos nia oan feto ran hetan moras todan nune’e nia deside hodi lori fila fali ba Portugal atu halo tratamentu.

Iha ne’eba, tratamentu ne’ebé halo la konsege atu kura moras ne’ebé feto-raan ne’e hetan. Ikus mai, iha tinan 1920, Henricos hetan ezijensia husi nia oan feto ne’ebé hakarak atu fila fali mai Timor.

Ho laran todan, Henricos aseita ezijensia no lori duni nia oan feto raan ne’e fila mai Timor no ba hela iha Fatu-bessi.

“Feto raan ne’e halo promesa liu husi ninia novena ba Nossa Senhora atu harii kapela ida no lori Fatu-bessi oan sira ne’ebé sei jintiu hakbesik an ba Maromak,” Francisco de Jesus jerasaun husi arkitetór kapela Avemaria, Samuel de Carvalho, ne’ebé moris iha tinan iha 1946, konta bazeia ba istoria ne’ebé nia rona tutan husi nia beiala.

Maske ho kondisaun moras ne’ebé loos labele kona anin malirin no mahobeen, feto-raan ne’ebé Fatu-bessi oan sira hanaran oan-feto La Patria ne’e hatudu vontade hodi harii kapela ida.

Feto-raan La Patria, hahú halibur ninia maluk feto no mane klosan sira ne’ebé sei jentiu hodi hato’o ninia hanoin no hakarak atu harii kapela ida no promete ba sira atu sira sei sarani. Joven sira aseita no prontu atu ajuda.

Sira kombina malu no hahú servisu iha madrugada. Feto-raan La Patria ne’ebé moras mós partisipa.

“Dader nakukun nia sai ona husi uma. Laiha familia ida mak hatene saida mak nia halo. Hamutuk ho klosan sira seluk, sira tuun ba mota Bikalimonu hodi hahú servisu. Feto sira piñera rai-henek no mane sira halibur fatuk,” konta Francisco.

Maske malirin no mahobeen kona, maibé feto-raan La Patria la senti buat ida iha ninia isin lolon. Nia hanesan ema normal.

Tempu liu daudaun, feto-ran ne’e hetok forsa liu tan. Familia hahú admira ho mudansa boot ne’e, tanba tanba aimoruk ne’ebé nia simu nein hemu musan ida, maibé nia isin hahú di’ak ba bebeik.

Ho mudansa ne’e, Henricos husu ba nia oan feto tanba sa mak nia la hemu aimoruk no oinsa nia isin hahú saúdavel ba bebeik.

Nia oan feto hataan, “Papa haree ha’u-nia oin no papa kaer ha’u-nia liman. Saida mak papa sente?.”

Ninia aman hatan: “Oan papa haree Ó nia isin tomak raan nakonu, saida mak akontese?.”

“Papa ha’u halo novena no promesa ba Maromak. Ha’u hakarak harii kapela ida iha Fatu-bessi. Ha’u ho ha’u-nia feto maluk no mane klosan sira dader nakukun tun ba mota Bikalimonu haliibur fatuk no rai-henek, fatuk ho rai henek barak ona,” feto-raan ne’e hatan.

Rona ida ne’e ninia aman triste no husu ba nia oan feto ne’e tanba sa mak nia la fó hatene ba nia aman.

“Ne’e segredu ha’u ho Maromak no ho ha’u-nia bin no maun-alin sira,” feto-raan La Patria hatan ba nia aman.

Hafoin ida ne’e, feto-raan La Patria husu lisensa ba nia aman atu hetan apoiu hodi ke’e foho lolon nune’e bele harii kapela. Henricos fó apoiu tomak no hahú harii kapela, ikus mai iha tinan 1939 kapela ne’e konsege finaliza no hetan bensaun.

Francisco dehan, iha funu mundial daruak kuaze kainaun no moreteiru lubuk ida mak tiru husi tasi partensia loes atu hafera kapela ne’e maibé la konsege.

“Asalatu no tiruteui entre Japaun ho Australia iha Fatu-bessi maibé laiha bala-musan ida mak hakuak didin kapela ne’e,” dehan Francisco.

Tuir Francisco, ida ne’e tanba novena no promesa ne’ebe mak feto-raan La Patria halo iha tempu ne’eba.

Kapela eziste ona tinan naruk nia laran, maibé ninia arkitetura orijinal kontinua matenein.

Iha fiar balun ne’ebé mosu iha komunidade nia leet katak kapela ne’e sai ona fatin sagradu.

“Molok ne’e barak mak pinta kapela ne’e maibé liu tiha tinta sira ne’e lakon hotu hanesan ema mak fase no fila fali ba nia kór inisiu,” dehan nia.

Ho ninia sagradu ne’e, ba komunidade sira ne’ebé la’o iha estrada ne’ebé liga ho eskada kapela nian, karik taka xapeo tenke hasai no hakruk molok atravesa.

Kapela Ave Maria hateke ba mota Bikalimonu ho ninia espasu ne’ebe ladun luan no bele utulija hodi hateke furak klean ne’ebé dook husi naturesa mota Loes nian.

Kapela Ave Maria mós kompleta ho ninia estrutura eskada ne’ebé hari hamutuk ho kapela ne’e, ho eskada oan hamutuk 99.

Kapela ne’e hamrik iha laletek fatuk lolon ho ninia luan medidads 10x10 no ninia as metru ha’at.

Kapela ne’e kompleta ho estatua 9, inklui Inan Virjen Pregrina ne’ebé ohin loron sai nu’udar inan pas no dame ba rai Timor.

“Tanba husi Inan Virjen Peregrina ninia vizita hale’u Timor laran tomak iha tinan 1987 to’o 1988 hodi fila fali ba kapela Fatu-bessi ne’e mak Timor-oan sira hetan naroman no dalan ba ukun rasik an,” dehan Francisco.

Husi ne’eba mak to’o ohin loron iha 22 Agostu kada tinan, sarani sira iha Timor-Leste halo peregrinasaun ba Fatu-bessi nudar tinan Virjen Peregrina nian.