Portavóz Rede ba Rai Inêns Martins Noronha Soares hateten, iha loron 18 fulan Juñu 2019, Rede ba Rai lansa ona relatóriu peskiza ne’ebé esklarese ba públiku katak, programa Sistema Nasionál Cadastru (SNC) iha frakeza barak iha servisu rejistrasaun rai iha Timor Leste.
Peskiza ida ne’e deskobre katak, programa SNC la transparente no la nakloke ba públiku, viola Lei 13/2017 iha parte oioin, no mós fó ameasa boot ba rai lisan, ba feto no grupu vulneravel sira nia direitu ba rai.
Inês salienta, maski antes ne’e governu RDTL la interese hodi partisipa iha lansamentu relatóriu Rede ba Rai nian, maibé Rede ne’e interesadu nafatin atu servisu hamutuk no durante semana tolu nia laran Rede ba Rai akompaña deklarasaun no komentáriu husi Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa, no Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade Mario Ximenes iha mídia ne’ebé hatudu katak, Governu laiha vontade atu tur hamutuk ho Sosiedade Sivíl atu buka solusaun ba problema sira ne’ebé eziste iha programa SNC.
Nia hatutan liu tan katak, komentáriu hirak ne’e mos hatudu katak, Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa ho Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade Mario Ximenes la kompriende konseitu administrasaun nakloke, ne’ebé esklarese iha Dekretu-Lei 32/2008 ka direitu asesu dokumentu ofisiál sira ne’ebe esklarese iha Dekretu-Lei No 43/2016.
Iha deklarasaun ida ne’e, Rede ba Rai hakarak atu esplika, klarifika no hatan fila fali ba deklarasaun balun husi parte VIII Governu RDTL Ministru Justisa no Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade.
Inês konta tuir katak, iha loron 19 fulan Juñu 2019, Sekretariu Estadu Terras no Propriedade hato’o katak, programa SNC nakloke ba públiku, tanba fulan-fulan hato’o relatóriu ba Governu.
Rede ba Rai konsidera deklarasaun ida ne’e sala iha parte rua, ida maka Peskiza ne’ebé hala’o husi Rede ba Rai hatudu momos katak, programa SNC la transparente no la nakloke ba públiku.
Atu klarifika ida ne’e, Rede ba Rai temi mós dadus balaun katak, Kontratu ne’ebé fó ba kompañia GMN-Holding no ARM-APPRIZE ho prosesu adjudikasaun direta no la loke tenderizasaun ba publiku atu kompaña seluk bele aplika.
Alende ne’e, Relatóriu trimestral, anual, relatóriu avaliasaun no progresu servisu husi SNC nunka fó sai ba públiku no la fahe iha website, Programa SNC la publika sai progresu servisu, Governu la esplika prosesu avaliasaun ne’ebé sira uza atu halo avaliasaun ba servisu husi kompañia rua ne’e.
Alende ne’e, Peskizadór Rede ba Rai bazeia ba Dekretu Lei 43/2016, hatama pedidu formal ba Ministériu Justisa husu atu halo kopia ba informasaun ofisiál liga ho programa SNC nian, maibé Rede ba Rai hetan de’it autorizasaun atu konsulta dokumentu sira ne’e iha oras balun nia laran, no la autoriza Rede ba Rai atu halo kopia ba dokumentu hirak ne’e.
Inês kalrifika liu tan, iha prosesu tuir mai, Rede ba Rai hatama pedidu ba daruak nian, no Ministeriu Justisa la fó ona lisensa ba Rede ba Rai atu asesu ba dokumentu hirak ne’e maske tuir Dekretu-Lei No 43/2016 Regra Sira kona-ba Asesu ba Dokumentu Ofisial sira katak, tuir loloos dokumentu ne’e bele fó sai ba públiku.
Maske SNC submete relatóriu servisu trimestral ba Governu, maibé relatóriu sira ne’e nunka fó sai ba públiku no la publika iha website.
Nia temi mos katak, iha loron 27 fulan Juñu 2019, Ministru Justisa rasik hateten katak “informasaun kona ba dadus rai nian, Servisu Nasional Cadastro (SNC), la bele fo sai tanba ema-nia privasidade”.
Rede ba Rai konsidera Deklarasaun husi Ministru Justisa la loos, iha parte rua mak hanesan, Informasaun barak ne’ebé presiza fó sai atu garante prosesu transparente la inklui informasaun privadu. Inês fó ezemplu, relatóriu anual, relatoriu trimestral, avaliasaun ba programa SNC, kontratu ne’ebé mak asina entre GMN-Holding, ARM-Apprize no Estadu RDTL – dokumentu hirak ne’e la inklui informasaun privadu ema nian so inklui deit informasaun kona-ba lalaok programa SNC nian.
Tuir Dekretu-Lei No 43/2016 klaru katak, povu iha direitu atu hetan asesu ba tipu dokumentu sira ne’e.
Ho baze ne’e maka Rede ba Rai konsidera Ministru Justisa ninia komentáriu la lójiku. Tanba bazeia ba prosesu rejistrasaun rai ne’ebé mak esklarese iha Lei 13/2017 katak, depois de rekolla dadus kona-ba deklarante, nain ba rai tenke publika mapa hodi komunidade tomak bele haree atu verifika fali dadus sira.
Rede ba Rai husu atu Mapa ne’e publika iha nivel Munisipiu no ema hotu bele ba haree mapa pársela, naran deklarante no numeru uniku identifikasaun parsela (NUIP).
Bazeia ba rezultadu peskiza husi Rede ba Rai hatudu katak, SNC la transparente no viola mós Lei 13/2017 iha parte oioin.
Ho preokupasaun hirak ne’e hotu Rede ba Rai rekomenda ba Governu Timor-Leste atu halo avaliasaun independente ba programa SNC iha tempu badak.
Avaliasaun ida ne’e tenke nakloke no independente no tenke investiga asuntu: asesu ba prosesu rejistrasaun rai, kualidade de dadus, impaktu ba nivel konflitu iha rai laran, impaktu ba ema vulneravel, impaktu husi prosesu rejistrasaun ba rai lisan no prosesu ninia sustentabilidade nomos transparénsia.
Peskiza ida ne’e hala’o ho objetivu atu haforsa povu nia direitu ba rai iha future. Prosesu ne’e hala’o ho modelu kolaborativu tebes ne’ebe kompostu husi: advogadu, ema peritu ba asuntu sosiál no ema tékniku ne’ebé mak iha esperiénsia barak servisu kona-ba asuntu rai iha Timor-Leste.
Peskiza hala’o husi: Asosiasaun Rede Covalima (ARC), REINO, Belun, FFSO, Fundasaun Mahein (FM), HAK, Jurista Advokasia (JA), JSMP, KSI, La’o Hamutuk, Liberta, Oxfam, no Sekretariadu Rede ba Rai.
