Jurista, Alexandre Gentil de Corte-Real Araújo hatete, baze legal husi medida ne'ebé meza Parlamentu Nasionál (PN) hasai atu prosesu perde mandatu ba deputadu Bankada CNRT, fraku.

Tuir nia, Prezidente PN uza rezimentu sai nu’udar baze legal atu hasai deputadu CNRT maibé loloos baze legal atu sai deputadu ne’e mak Konstituisaun no Lei Eleitoral.

“Tanba Lei Eleitorál bazeia ba Konstituisaun, primeiru periodiku katak antes atu sai deputadu povu hili atraves sufraziu universal. Tuir lei Eleitorál see mak atu sai deputadu, liu husi eleisaun, sai deputadu, lei Eleitorál hatete kedas nia mandadu tinan lima, hakarak ka lakohi, tanba nia iha lejitimidade, tanba atu hetan deputadu, povu hili, nia mandadu tinan-lima," deklara Alexandre iha kampus sentral Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, Sesta (24/03).

Nia dehan, iha konstituisaun artigu 93 númeru 4 hatete; deputadu Parlamentu Nasionál nia mandadu tinan lima, signifika labele uza lei ne’ebé iha lei inan nia okos hodi hasai ema nia mandatu.

"Prezidente parlamentu nasionál mak uza rejimentu Parlamentu artigu 7 hodi hakotu deputadu sira-nia mandadu, entaun Prezidente Parlamentu Nasionál kontra konstituisaun. Iha konstituisaun fó deputadu sira-nia mandadu tinan lima, la'ós kotu iha dalan klaran," dehan nia.

Tuir nia, labele uza rejimentu, tanba rejimentu la boot liu konstituisaun, tanba tuir irárkia lei katak lei ida ne'ebé mak kiik hakruuk ba lei ne’ebé boot.

“Nasaun Repúblika Demokrátika Timor Leste ne'e lei ida ne'ebé boot liu mak Konstituisaun ka Lei Inan. Tanba ne'e lei sira ne'ebé mak iha okos ne'e submete ba lei inan,” nia afirma.

Nia hatutan, iha lei eleitorál mós hatete sira ne'ebé iha elejibilidade atu hala'o sira nia kna'ar nu'udar deputadu ne'e tinan lima.

“Agora lei eleitorál de'it mós boot liu rejimentu Parlamentu nian, tanba rejimentu Parlamentu Nasionál hanesan instrumentu operasional ida, kiik-oan ida, ne'ebé labele uza ida ne'e hodi hasai deputadu ida nia mandadu.”

"Deputadu sira-nia mandadu iha Lei Inan hatete tinan-lima, labele dehan fali tinan rua ka tolu, ida ne'e ita kontra fali ona lei inan, se Prezidente Parlamentu Nasionál, Aniceto Longuinhos Guterres utiliza rejimentu atu hasai deputadu sira-nia mandadu, ida ne'e kontra konstituisaun," nia afirma.

Bainhira prosesu ne’e kontinua, nia hatete, bankada CNRT bele rekore ba Tribunál Supremu Justisa hodi rezolve tuir konstituisaun.

"Supremu Tribunál Justisa sei rezolve mak ne'e julga bazeia ba lei eleitorál no konstituisaun, agora ne'e Lei eleitoral no konstituisaun tama hotu, ne'ebé atu hasai deputadu sira-nia mandatu sei problema boot."

Molok ne’e, Prezidente Parlamentu Nasionál, Aniceto Longuinhos Guterres Lopes deklara, hahú ona prosesu ba deputadu bankada CNRT na’in 16 ne’ebé ameasadu lakon mandatu, tanba la marka prezensa iha plenaria Parlamentu Nasionál nian dala neen tutuir-malu.

Tuir rejimentu Parlamentu Nasionál nian iha artigu 7 kona-ba Lakon Mandatu, iha númeru 1 (Lakon mandatu deputadu ne’ebé:), iha alineia ‘a’ hatete; “Labele tuur iha Parlamentu Nasionál la ho justifikasaun to’o sesaun plenária dalimak ka la tuir sesaun plénaria ka komisaun dala-lima tutuir malu no falta loron 15 sein iha razaun ka motivu justifikadu” (Não tome injusticadamente assento no Parlamento Nacional até à quinta sessão plenária ou deixe de comparecer a cinco sessões consecutivas do Plenário ou das comissões e ainda o que dê quinze faltas intercaladas sem motivo justi cado).

Deputadu na’in 16 ne’ebé ameasadu lakon mandatu mak; Lucia Taeki, Arão Noé de Jesus da Costa Amaral, Maria Terezinha Viegas, Maria Rosa de Câmara ‘Bi-Soy’, Carmelita Moniz, Maria Fernanda Lay, Veneranda Lemos Martins, Bendita Moniz Magno, Adérito Hugo da Costa, Maria Gorumali Barreto, Domingos Lopes Lemos, Oscar de Araújo, Ricardo Baptista, Marcos Xavier, Leandro Lobato, no Gabriel Soares.

Enkuantu deputadu CNRT na’in lima seluk; Duarte Nunes, Patrocino Fernandes dos Reis, Virginia Ana Belo, Domingos Carvalho no José Virgilio, la hetan notifikasaun tanba sira troka malu partisipa iha plenária.

“Deputadu idaidak ne’ebé simu ona karta ne’e sira iha direitu atu ko’alia, tanba ne’e mak iha audiensia orsida lokraik komesa hahú, sira bele hato’o sira-nia defeza, sira hato’o sira-nia justifikasaun, desizaun seidauk iha, maibé agora reasaun ne’e balun hakarak defende nia maluk partidu nian karik, defende ba, maibé labele hanoin dehan Prezidente Parlamentu Nasionál hasai tiha ona desizaun,” dehan Aniceto, iha Parlamentu Nasionál, Kinta (23/03).

Tuir nia, deputadu balun halo deklarasaun hanesan fali desizaun ne’e iha tiha ona.

“Sira kulpadu tiha, agora tenta buka fali Prezidente Parlamentu Nasionál nia sala, ida ne’e mós la loos ona, hanesan ita atu defende malu, maibé parese ita laiha ona argumentu seluk, atu defende ida ne’e, tanba Prezidente Parlamentu Nasionál la atua fora husi rejimentu no lei, bele ba lee rejimentu no lei estatutu deputadu iha ka la’e buat ruma iha ne’ebá kona-ba perde mandatu? Rekejitus saida atu perde mandatu, iha ka la’e? ida ne’e mak buat ida presedensia, se buat ne’ebé kualker prosesu ida la’o tuir nia baze legál, buat hotu iha, ida ne’e la’ós presedensia?. Maibé karik presedensia tanba iha istoria Parlamentu Nasionál foin mak atu hahú prosesu ida hanesan ne’e.”

“Se nu kazu desizaun ikus dehan lakon duni mandatu karik kala ida ne’e mak horseik ha’u dehan tiha ona, ida ne’e mak kala primeiraves iha istoria parlamentu nasionál,” dehan Aniceto.

Hatan ba, karik prosesu hasoru deputadu CNRT na’in 16 atu sai nu’udar lisaun ba deputadu sira tuir mai? Aniceto hataan, klaru ida ne’e ezemplu sempre di’ak tanba deputadu tenke hala’o nia kna’ar tuir lei no rejimentu.

“Tanba estadu fulan-fulan selu, agora nia servisu mai iha parlamentu tenke atende plenáriu, komisaun, nia kna’ar mak ida ne’e. Agora mai la atende plenáriu ida ne’e  saida? entaun rejimentu dehan se dala lima tutuir la tuir plenáriu, laiha justifikasaun, bele lakon mandatu. Ida ne’e mak ha’u hahú prosesa agora,” nia informa.

Iha fatin hanesan, Sekretária Meza Parlamentu Nasionál, Lidia Norberta dos Santos hatete, Meza PN halo prosesu bazeia ba rejimentu PN katak Meza PN nia kna’ar ida mak buka atu asegura normal funsionamentu instituisaun, haree ba prezensa deputadu sira nian.

“Entaun ita haree katak bankada CNRT dala-neen ona mak sira la marka prezensa iha plenária, entaun iha rejimentu Parlementu Nasional artigu 7 katak bainhira deputadu ida la toma justifikadamente nia prezensa iha plenária durante dala-lima tutuir malu, iha rejimentu artigu 7 numeru 1 alinea ‘a’ automatikamente nia lakon mandatu,” dehan Lidia.

Maibé, la signifika atu lakon de’it mais tenke liu husi prosesu ida, entaun meza PN tenke rona uluk deklarasaun husi deputadu sira ne’ebé mak auzente ne’e, razaun saida mak sira la tama plenaria.

“Bazeia ba ida-ne’e mak Prezidente PN iha 21 Marsu hato’o karta ida ba deputadu idaidak hamutuk deputadu 16 husi Bankada CNRT, sira ne’ebé mak la mai ne’e, husu atu justifika, bele liu husi prezensial no bele liu husi eskrita, no sira ohin mai halo ona justifikasaun eskrita ne’ebé tekniku bankada CNRT nian mak haruka mai,” nia informa.

Hafoin ida ne’e, nia hatutan, meza PN sei haree no estuda didi’ak justifikasaun sira hodi lori ba plenária atu bele halo deliberasaun.

“Se plenária aseita katak deputadu sira perde mandatu, klaru ke sira perde mandatu, maibé sira mós sei iha oportunidade dala rua, se sira la aseita ho deliberasaun ne’ebé plenária foti sira bele rekore ka halo rekursu ba iha Supremu Tribunal Justisa,” nia informa.