Iha 23 Dezembru 2022, Xefe Redasaun Jornal INDEPENDENTE, Jorgino dos Santos, ho jornalista Domingos Gomes, kumpre notifikasaun husi Polisia Sientifiku Investigasaun Kriminal (PSIK) hodi aprezenta an iha edifisiu PSIK.

Jorgino ho Domingos marka prezensa bazeia ba notifikasaun husi PSIK iha 22 Dezembru 2022, ne’ebé husu atu sai testamuña ba krime Falsifikasaun Dokumentus no Notasaun Teknika.

Hafoin kumpre notifikasaun refere, Jorgino ho Domingos lamenta tanba konsidera PSIK halo Notifikasaun husi PSIK ne’e hamosu lamentasaun tanba konsidera PSIK halo armadilla (jebakan) ba sira.

“Notifikasaun husi PSIK ne’e ba pesoal Jorgino ho Domingos, nu’udar sidadaun, la’os nu’udar jornalista ka nu’udar Xefe Redasaun. Maibé bainhira to’o iha ne’ebá, investigadór PSIK husu fali obra jornalistiku. Ida ne’e kontrariu, tanba se notifika ami nu’udar sidadaun baibain, ami laiha kapasidade ka kompetensia atu esplika kona-ba servisu jornalizmu nian,” dehan Xefe Redasaun Jornalista Jornal INDEPENDENTE, iha edifisiu PSIK, Sesta (23/12).

Jorgino hatutan, nu’udar sidadaun di’ak, nia ho Domingos kumpre notifikasaun husi PSIK, tanba PSIK notifika sira nu’udar sidadaun, maibé se notifika nu’udar jornalista, fatin atu rezolve la’os iha PSIK maibé iha Konsellu Imprensa.

“Lei Komunikasaun Sosial hatuur klaru tebes. Iha artigu 34 kona-ba Direitu Resposta no Retifikativu, fó biban ba see de’it mak la kontente ho notisia ne’ebé públika atu hato’o resposta no retifikasaun,” dehan nia.

Domingos mós sente konfuzaun ho notifikasaun husi PSIK ne’ebé refere ba pesoal, maibé iha prosesu inkeritu husu fali kona-ba notisia ne’ebé nia hakerek no públika iha jornal INDEPENDENTE.

“Ohin sira husu kona-ba notisia ne’ebé ha’u hakerek no públika iha jornal INDEPENDENTE. Ha’u sente ida ne’e kontrariu ho notifikasaun tanba sira notifika ha’u nu’udar sidadaun baibain la’os nu’udar jornalista,” dehan Domingos.

Iha fatin ketak, liu husi programa Palku Haksesuk iha G-TV, iha 23 Dezembru kalan, Jurista Amu Julio Crispin hato’o ninia hanoin kona-ba notifikasaun hasoru jornalista Jornal INDEPENDENTE.

Tuir Amu Crispin, autoridade sira presiza haree didi’ak norma sira ne’ebé iha molok utiliza norma refere hodi prosesa kazu ruma.

“Ba kazu l INDEPENDENTE, Xefe Redasaun nian ne’e, labele rezolve ona ho lei komunikasaun sosial ka sei bele rezolve ho lei komunikasaun sosial? ne’e primeiro pergunta. Segundo, Kazu ne’e krime ka laos krime?.”

“Se laos krime entaun kazu ne’e violasaun ba kodigu etika jornalista nian, ne’e buat seluk ida. Agora se kazu krime, normalmente la ba instituisaun, se kazu INDEPENDENTE laos INDEPENDENTE mak hatan kriminalmente, ne’e ema iha laran mak sei hatan duni. Agora, seraque, kazu ne’e krime ka la krime? (define) Hotu tiha mak ita foin bele tama ba aplika norma ida ne’ebé se kazu krime.”

“Ha’u la hatene sira ne’ebé ba keixa i sira ne’ebé simu keixa ne’e analiza didi’ak ona faktus ne’e korresponde ona ho norma ne’e ka, ka komu ema keixa ona, naran kaer norma ida tau ba, hodi halo investigasaun. Investigasaun mai la kona, (dehan) ‘prontu, importante ami ajuda hahú tiha ona’, ida ne’e labele akontese. Se ida ne’e akontese, ita bele halo fali prosesu ida ba sira ne’ebé hahú lori keixa to’o sira ne’ebé prosesu. Ita bele halo fali prosesu ida kona-ba denunsia kalunioza ba sira ne’ebé prosesa ita mais to’o tribunal deside ita la halo sala,” dehan nia.

Tuir jurista ne’e, ba kazu hasoru jornal INDEPENDENTE ne’e seidauk bele hahú ho prosesu penal no norma kona-ba falsifikasaun dokumentus ne’ebé akuza la priense ho faktus ne’ebé iha.

Tan ne’e, tuir nia, dalan di’ak atu rezolve mak lori ba Konsellu Imprensa atu aplika sansaun ne’ebé hatuur iha Lei Komunikasaun Sosial.

Nia hatutan, aplikasaun lei penal ne’e iha sistema juridiku uza prinsipiu importante ne’ebé bolu ultimo rasio katak lei penal ne’e uza kuandu lei seluk ka sansaun seluk fó la kona mak ikus halai ba lei penal.

“Ita Timor ne’e barak mak halai uluk ba lei penal enkuantu lei sivil sei bele aplika, lei, purezemplu komunikasaun sosial sei bele aplika, lei administrativu sei bele aplika,” dehan nia.

Iha fatin hanesan, Sekretariu Jeral TLPU, Zezito ….. konsidera presiza iha mudansa husi autoridade polisia no judisial sira iha aplikasaun lei ba kazu sira, tanba dala-barak sira aplika lei ne’ebé la merese ba kazu balun.

“Autoridade polisia sira tenke haree didi’ak molok hasai notifikasaun,” dehan nia.

Media, nia dehan, nu’udar ajente kontrolu sosial ida ne’ebé atu kontrola atividade estadu nian, ne’ebé hatuur mós iha konstituisaun RDTL.

Xefe Advokasia no Legal, Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL), Scos Viera konsidera asaun husi autoridade polisia no judisial hatudu katak sira la hatene dalan.

“Iha lei komunikasaun sosial husi artigu 34 to’o 37 koalia mós kona-ba intervensaun judisial. Bele tama ba intervensaun judisial bainhira intervensaun extra-judisial la korresponde ona.”

“Se PNSIK hatene ida ne’e, sira la devia promove ba Ministériu Públiku, no bainhira to’o ona ba iha Ministériu Públiku no Ministériu Públiku hatene karik sei la delega kompetensia ba PSIK, maibé (MP) haruka ba Konsellu Imprensa atu prosesa iha ne’ebá, tanba Konsellu Imprensa eziste bazeia ba lei,” dehan Scos.