Prezidente Kamara Komersiu no Industria Timor-Leste (CCI-TL), Oscar Lima hatete, hahú husi tinan 2002 to’o 2022, husi governu konstitusional dahuluk to’o daualu, halo ona buat barak hodi dezenvolve nasaun no povu TL.
“Ita mós tenke prepara aan atu halo tan buat sira ne’ebé mak seidauk kompleta to’o agora, seidauk atinje to’o ohin loron. Ita hotu-hotu prepara ita-nia aan par 20 anos ne’e ita prepara fali ba oin saida mak ita atu hanoin atu dezenvolve ita-nia pais ida ne’e ba oin, atu liberta povu,” dehan Oscar iha nia knar-fatin, Komor, Kinta (19/05).
Tuir nia, Timor-oan hotu-hotu tenke iha inisiativa no hanoin atu fó kontribuisaun ba nasaun ninia dezenvolvimentu, labele hein de’it governu.
Nia hatutan, ema hotu tenke iha preokupasaun hanesan katak bainhira hakarak atu dudu dezenvolvimentu ba oin hotu-hotu tenke fó idaidak nia kontribuisaun.
“Ita hein atu simu de’it ne’e la sufisiente, ha’u hanoin ita hotu-hotu, idaidak kontribui konforme ninia kapasidade, konforme nia matenek, konforme nia kbiit ne’ebé mak nia halo,” dehan nia.
Ba kiak iha TL, Oscar dehan, governu bele esforsu atu halo buat saida de’it, maibé atu halakon korente kiak iha Timor-Leste la fasil no presiza tempu naruk, laos tinan ida ka tinan haat nia laran.
Tuir nia, programa sesta bazika ne’ebé governu implementa ona no subsidiu $200 ba kada uma-kain ne’ebé Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, promulga iha 18 Maiu, sai nu’udar ezemplu ida husi seriedade estadu atu ajuda nia povu ne’ebé vulneravel.
“Kualker governu ida ke mosu ninia planu iha par atu atinze, ita husu mak ne’e governu tenke implementa planu ne’e to’o hotu, planu ne’ebé sira halo iha Orsamentu Jeral Estadu ne’e buka halo nusa par hamenus ka halo nusa hodi halakon ki’ak neneik ba neneik, halakon dezempregu buat sira ne’e, mais atu lakon total ha’u koalia loloos, ha’u hanoin sei susar,” dehan nia.
Dezenvolvimentu seitor privadu
Dezenvolvimentu ba seitor privadu importante mós atu bele dudu ekonomia iha rai laran. Tanba ho prezensa seitor privadu ne’ebé forsa bele ajuda mós governu hodi oferese kampu servisu ba sidadaun sira ne’ebee automatikamente sei hamenus númeru dezempregu.
Durante tinan 20 ne’e, Oscar Lima hatete, iha ona esforsu barak ne’ebé governu no seitór privadu sira halo.
Oscar fó ezemplu kona-ba prakualifikasaun husi governu konstitusional daualu ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak, ne’ebé fó previlejiu no poder boot tebes ba seitór privadu nasionál.
“Espera katak ho ida ne’e ema barak sei bele hetan osan, depois sira hetan osan sira sei diversifika sira-nia aan ba iha atividade sira seluk hanesan ba agrikultura, industria, buat sira ne’e hotu, ida ne’e mak setór privadu sira hein,” dehan nia.
Nia hatutan, iha governasaun hotu-hotu sempre fó atensaun boot ba seitor privadu nasionál, maibé situasaun hahú defisil tanba impase politika no pandemia Covid-19.
“Ba Primeiru Ministru hotu iha preokupasaun ba setór privadu nasionál, sorte ne’e mak impase politika depois mai fali krize, se lae oras ne’e setór privadu ne’e komesa lao di’ak ona no la taka. Agora ne’e lae tanba situasaun defisil iha rai laran komplika uitoan.”
Kona-ba dezafiu boot ba seitór privadu sira, Oscar hatete, dezde tinan 2002, seitor privadu sira hasoru dezafiu boot mak finansiamentu husi instituisaun finanseiru sira.
“Dezde ha’u sai Prezidente CCI-TL, 2014 to’o agora, preokupasaun ami hato’o beibeik nufin rezultadu agora ita haree ona banku rasik komesa hatun nia jurus. Ha’u hanoin dalan iha ona, mais uluk banku sira ladun koopera ho ita-nia setór privadu nasionál, tanba ida ne’e mak ami husu beibeik koalia ba governu no banku sira, banku sira agora daudauk ne’e komesa servisu,” nia dehan.
Aleinde ne’e, tuir Oscar, preokupasaun seluk ba empreza sira ne’ebé durante ne’e CCI-TL koalia nafatin mak kona-ba rai.
“Prinsipalmente ami koalia nafatin kona-ba rai, lei rai nian iha ona maibé kona-ba sertifikadu rai ninian buat ida ke to’o agora seidauk rezolve, ida ne’e se rezolve ne’e di’ak liu tan par ita-nia emprezariu sira preparadu atu bele diversifika sira-nia aan ba fali atividade sira seluk hanesan ba industria, agrikultura, ba buat sira ne’e hotu,” dehan nia.
Tanba, nia hatutan, bainhira atu investe tenke hamutuk ho banku.
“Iha mundu tomak hanesan ne’e, emprezariu boot iha mundu tomak ne’ebé mak koñese mundu ne’e hotu-hotu tenke iha ligasaun ho banku, kuandu ho banku hakarak ka lakohi kuandu iha koletral husi rai buat sira ne’e, jurus ne’e kiik, se lae banku nia jurus boot emprezariu la konsege halo buat ida, la halo industria iha rai laran.”
Maske nune’e, nia dehan, hanesan Timor-oan hotu-hotu iha preokupasaun atu koalia atu oinsa mak bele dezenvolve rai ida ne’e.
“Kamara Komersiu Industria Timor-Leste, ha’u hanesan prezidente, preokupasaun ami nian mak ne’e, ami bele kontribui buat ne’ebé mak ami-nia kapasidade iha ami sei fó kontribuisaun tomak, hanesan emprezariu nasionais apesar seidauk fó kontribuisaun ba rai ida ne’e hakarak ka lakohi setor privadu nasionál kontribui ona, buat ne’ebé mak bele kontribui ho posibilidade idaidak ninian,” nia dehan.
Dezenvolvimentu Jeral
Jeralmente, prosesu dezenvolvimentu iha tinan 20 nia laran hatudu progresu maske sei iha buat barak mak presiza hadia no dezenvolve di’ak liu tan.
Prezidente CCI-TL, Oscar Lima hatete, durante ne’e buat barak mak governu konsege halo ona hanesan infra-estrutura governu hala’o ona no agrikultura book ona.
“Balun seidauk kompleta maibé buka halo nusa mak bele kompleta,” dehan nia.
Ba turizmu, nia hatete, komesa halo ona levantementu dadus no halo ona servisu kiik balun hanesan turizmu komunitariu.
“Buat sira ne’e book aan mais sei kiik, seidauk boot.”
Ba turizmu, nia hatutan, bainhira halo infra-estrutura tenke kompletu tanba se lae sei la konsege atinje ka la konsege lori turista mai vizita fatin sira ne’ebé dook.
“Oteis, restaurante sira, buat sira ne’e tenke haree didi’ak, mais agora iha Dili ok, mais iha foho ne’ebá ita presiza tau tan buat barak,” dehan nia.
Ba kestaun ekonomia, nia dehan, Timor-Leste tenke satisfeitu ho buat ne’ebé hetan durante tinan 20 nia laran.
Tanba, nia dehan, nasaun balun moris tinan 60 resin ona mós sei hasoru problema ekonomia no sai aat liu tan bainhira pandemia Covid-19 ataka mundu.
“Covid-19 ne’e afeta tebes ba pais tomak, ema sira ne’ebé ekonomia lao avansadu ne’e mós paradu hela tan, pior liu Timor ne’ebé mak agora foin mak komesa, entaun Timor nia ekonomia ne’e tuun.”
“Foin daudauk liu ba ita sente katak ita-nia ekonomia ne’e tuun kuaze 7% to’o 8%, ne’e la’os buat kiik, ne’e boot tebtebes, ne’e ita tenke simu realidade tanba ita-nia pais foin mak harii tinan 20, maibé buat ne’ebé mak ita halo ita tenke satisfeitu ho buat ne’ebé mak ita iha,” dehan nia.
