Deputadu Bankada FRETILIN, Joaquim do Santos hateten, Governu dasia nia razaun ko’a osan iha periodu Jullu to’o Dezembru, entidade ezekutadór mak husu redusan, tanba sira laiha kapasidade ezekusaun, entaun hakarak husu ministru tuan ka ministru foun, pesoalmente razaun ne’e ninia verasidade relativu.
Deputadu Joaquim dehan, tanba Parlamentu aprova osan iha 2023 ho pozisaun klaru aprevizaun dekresimentu ekonomiku, entaun presiza esklarese didiak razaun ne’e mak importante ka keta iha razaun seluk karik.
“Ko’a osan ho razaun katak ezekusaun minimu liu, entaun kompara ho biliaun $1.9 iha perodu Agostu to’o Dezembru, bele dehan durante iha fulan 5 nian laran, iha ka lae garantia molok too 31 Dezembru ezekusaun nee 100%, garantia IX Governu nee,” dehan nia, iha Parlamentu Nasional, horisehik.
Nia haktuir, haree ba fundamentu ko’a osan tanba dehan ezekusaun kiik VIII Governu ninian sasukat, osan entre em-vigor iha dia 1 Janeriu too Junu sura tok atividade saida ho fenomenu sira ne’ebe iha durante Janeiru mai to’o Jullu, halo balansu para sasukat katak, loos ka instituisaun ne’e ko’a osan tanba ezekusaun kiik.
“Entaun oinsa IX Governu nee iha fulan 5 nia laran, atu asesta deit razaun ida ne’e,” nia relata.
Deputada Bankada CNRT, Virgina Ana Belo hateten, kada Governu ho nia politika rasik no klaru katak, governu se-se deit hakarak diak ba ninia povu, dala-ruma politika mak governu ida ba fali governu ida lahanesan, maibe ninia alvu ba povu ninia diak.
“Entaun nu’udar Bankada Governu konkorda hatun osan ne’ebe husi liñas Minietrais balun, ne’ebe sente katak sira laiha duni kapasidade atu ezekuta, entaun sira ho honestamente katak ami labele,” dehan nia.
Nia afirma, uluk CNRT hanesan opozisaun iha momentu ne’ebá fó ona atensaun katak, osan ne’e barak demais.
Vise-Ministru Finansas, Helder Lopes hatutan, husi ezersisiu Orsamentu Retifikativu ne’ebe Ministériu Finansa ho lideransa Primeiru Ministru halo ho liña ministeriál no instituisaun públika hamutuk 42, mak hetan afetasaun, signifika ho sentidu iha aumentu ka iha redusaun ba sira nia orsamentu.
“Entaun husi 42 instituisaun ne’ebe mak hetan afetasaun, iha 19 mak hetan redusaun orsamentu ho montante agregadu husi redusaun nee miliaun $2.155 ne’e ba redusaun agregadu ne’ebe mak ita halo husi instituisaun 19,”dehan nia.
Nia tenik, husi redusaun ne’e re-distribui fali osan ba Instituisaun ezistente ne’ebe mak hetan aumentu orsamnetal hamutuk 18, ho orsamentu ne’ebe re-distribui ba sira millaun $39. 684.804.
Nia afirma, ba instituisaun foun sira ne’ebe tuir organika governu nian ne’ebe presija aloka orsamentu ba sira hanesan sekretariu estadu asuntu eletrisidade no agua saniamnetu, sekretariu estadu pekuaria, sekretariu estdau floresta, aloka mos osan ba sira, tanba ne’e ba instituisaun foun iha 5 ho osan hamutuk millaun $2.80.162.
Nia esplika, intituisaun ne’ebe hetan redusaun mak hanesan, Ministru Administrasaun Estatal, redus sira nia osan kontribui ba espasu fiskal hamutuk millaun $61.5, MOP millaun $44.5. Entaun MOP miliaun $9.5 mai husi Ministru ne’e rasik millaun $30 trasfere ba EDTL no millaun $5 trasfere ba BTL, RAEOA ZEEMS koa miliaun $36.2. tanba ezekusaun kiik, dotasaun jeral estadu halo redusaun hamutuk miliaun $32.7, tanba ezekusaun ba programa sira ne’ebe iha dotasaun jeral estadu kiik, nune’e haree ba nia kbiit ezekusaun mak hamenus.
Nia subliña, fundu infraestrutura redus millaun $25, tanba ezekusaun kiik, MPRM redus 13.5 millaun, Timor GAP mantein, Fundu Dezenvolvimentu Atauro miliaun $13.4 ne’ebe tau iha ne’eba, hamenus miliaun $10, fundu Covid-19 hamenus miliaun $8.5, Ministru Antigus Kombatantes hasai miliaun $4.5, tanba kabasidade ezekusaun sei kiik, Ministeru Planeamentu Investimentu Estratejia (MPIE) koa miliaun $2, Gabinte Primeiru Ministru millaun $1, SEKomS rihun $400, Ministru Interior hamenus rihun $225 no ba AJensia Dezenvolvimentu Nasional hamenus rihun $50, ne’e redusaun ne’ebe mak IX Governu halo.
Nia fundamenta, husi redusaun ne’e re-distribui fali balun ba instituisaun sira ne’ebe mak presiza osan atu implementa prioridade governu nian liu-liu, iha 120 dias no mós atu responde ba dezastre naturais.
“Entaun iha Ministeru lubuk ida neebe mak hetan fali re-distribuisaun hamutuk instituisaun 18 ho total osan hamutuk tokon $41.7,” kata nia.
