Muapusso laos naran ne’ebé familiar iha istoria Timor-Leste nian, maibé ba sira ne’ebé asiste no sente atrosidade (kekejaman) ne’e, naran ne’e grava iha sira-nia memoria koletiva. Durante loron tolu, husi 7 to’o 9 Jullu 1979, operasaun militar ne’ebé halo husi Tentara Nasional Indonesia (TNI) rezulta masakre ba ema sivil ho maneira ne’ebé brutal.
Isotoria Muapusso hahú bainhira figura boot ida, Caetano Vilanova Amaral ‘Mau-russo’ hahú ninia envolvimentu iha luta ba ukun rasik an.
Entre fulan Novembru no Dezembru tinan 1976, Mau-russo assume kargu nu'udar Primeiru Delegadu ba Baze Apoiu Vasa, halibur komunidade sira atu fó apoiu ba FALINTIL sira no iha tempu hanesan FALINTIL sira oferese mós edukasaun no tratamentu saúde ba populasaun sira ne'ebé halai ba ailaran.
Mau-russo organiza ema sivíl sira, liu-liu ninia familia, hodi ajuda nia buka informasaun, sai mata-dalan no halo ligasaun husi baze apoiu Vasa ba fatin sira seluk ne'ebé FALINTIL ho populasaun sira hela bá. Iha momentu ne'ebá seidauk iha termu klandestina, eziste mak estafeta maibé buat ne'ebé Mau-russo organiza sai inisiu ba formasaun rede klandestina iha area Muapusso no Lohomatu.
Entre tinan 1976-1977, bainhira forsa Indonezia hahú okupa Lauteinu (Postu Lautém), populasaun balun tuun ba rende no hetan kapturasaun, lider rezistensia sira iha Sub Rejional Tutuala hanesan; Adjuntu Komisariu Orlando José Maria Mauvelis, Paul ‘Kina Malaka’, Eurico ‘Iku’, no Ernesto dos Santos ‘Julcy Verupeku’, inisia kontaktu ho populasaun sira iha vila ho objetivu atu hatene informasaun balun kona-ba situasaun familia nian no informasaun balun kona-ba inimigu. Sira halo uluk kontaktu ho sira-nia membru familia no membru FALINTIL balun ne’ebé hetan kapturasaun ka rende.
Iha tinan 1977-1978, Mau-russo ne’ebé hetan ona konfiansa nu'udar assistente polítiku husi Adjuntu Komisáriu Mauvelis hahú organiza atividade klandestina husi Mehara to’o Konu. Nune'e Mau-russo hahú hili no buka ema, liu-liu sira ne'ebé sei iha relasaun família, atu kontinua luta liu husi fó apoiu ba FALINTIL sira ne'ebé sei reziste iha ailaran.
Iha tinan 1978, Adjuntu Komisáriu Mauvelis no Paul ‘Kina Malaka’ muda Mau-russo ba Konu, ho intensaun reforsa rede klandestina iha área Muapusso, Lohomatu no Ira-onu no mós hala'o ligasaun ba rede klandestina iha Lauteinu, Pairara, Maina I no hatutan to’o Lospalos.
Iha tinan 1979, hafoin Baze Apoiu rahun, lider FRETILIN barak mak lakon vida no populasaun tuun ba vila. Bainhira Xanana Gusmão buka kuadru FRETILIN sira atu reorganiza funu, iha Ponta Leste, liu-liu iha area Konu (Com), rede klandestina ne'ebé Mau-russo lidera, organizadu ona.
Tan ne'e, bainhira Xanana to’o iha Ponta Leste, Adjuntu Mauvelis no Mau-russo ho nia rede mak asegura no fasilita enkontru hirak ne'ebé Xanana ho lider FRETILIN no FALINTIL sira hala'o iha area hirak ne'ebé pertense ba suku Com, Mehara to’o Tutuala, inklui enkontru iha Sevai.
Masakre Muapusso
Iha fulan Juñu tinan 1979, enkontru ida iha Ira-masi, Muapusso, ne'ebé partisipa husi rede klandestina baze apoiu Iraonu lidera husi Xefe Delegadu José da Silva, no Pairara lidera husi Justo Sampaio, sai nu'udar enkontru ikus ne'ebé Mau-russo dirize.
Hafoin enkontru ne'e, rede ne'ebé Mau-russo estabelese iha Konu nakfera. Militár Indonézia konsege deskobre, kaptura no oho rede klandestina sira. Iha 4 Jullu tinan 1979 kalan, hafoin enkontru Ira-masi, Militar Indonezia nia Camionheta tolu tama iha area Konu (Com).
Iha loron ne'ebé hanesan (lorokraik), Mau-russo ne'ebé nia naran iha númeru dahuluk lista nian husi militár Indonezia hodi kaptura konsege halai sai ba ailaran, nune'e nia familia sira ne'ebé hela tenke simu konsekuénsia todan.
Iha dader nakukun, 5 Jullu 1979, militar Indonézia Batalion 745 ne'ebé lidera husi Kapitaun Joko Himpuno no akompaña husi Timor-oan balun ne'ebé sai mata-dalan hahú tama iha knua Muapusso. Haleu uma hirak ne'ebé besik malu no lori ho lista rede klandestina nian, hodi kaptura Antonio Xavier ‘Masilerek ho Duarte da Costa. Buka mós Mau-russo maibé laiha fatin, sira kontinua ba buka iha Lohomatu.
Sira lori tuun Mau-russo nia espoza ho ninia oan mane ki’ik, hamutuk ho Masilerek no Duarte ba Com villa. Iha kazerna, fatin dadur martires (uma mutin ida iha Konu), militar ho Timor-oan balun hahu inkeritu no husu paradeiru Mau-russo no subar fatin Xanana nian. Iha loron ne’ebé hanesan, kalan hafoin inkeritu Masilerek ho Duarte konsege halai sai husi dadur militar ba ailaran.
Iha 7 Jullu dader, militár kontinua buka rede klandestinan husi Muapuso to’o Iraonu, kaptura tan ema na’in tolu; Virgilio dos Santos husi lisan Veru Moko, Muapusso; Pedro dos Santos husi lisan Nari Leru, Iraonu; no Oscar Victor husi lisan Opo-Ratu, Muapusso.
Iha lorokraik, kaptura fila fali; Duarte da Costa husi lisan Asulonu, Muapusso; Alfredo do Carmo husi lisan Uhulapa, Mehara; Mario Amaral husi lisan Poitikal, Muapusso; Martinho dos Santos ‘Kacoli’ husi lisan Narileru, Ira-onu; Julio de Castro husi Pitileti; no José da Silva husi lisan Narileru, Ira-Uno.
Iha 7 to’o 8 Jullu, batalion 745 lori sai ema na'in neen husi fatin inkeritu kazerna mak: Virgilio dos Santos, Pedro dos Santos, Oscar Victor, Alfredo do Carmo, no Martinho dos Santos ‘Kacoli’ ba oho iha tasi ibun Puamal Amire (besik atual Ensinu Baziku Sentral Com), Duarte da Costa oho iha Oomahan (área Muapusso nian), no Mario Amaral, Julio de Castro, no José da Silva lori lakon to’o agora família la hatene sira-nia paradeiru.
Iha 9 Jullu, militár Indonezia hahú sunu hotu komunidade sira-nia uma iha knua Muapusso, sunu uma iha Lohomato no Ira-onu. Militár obriga komunidade sira husi Muapusso, Ira-Malar, no Loho-Matu tuun ba Konu no Seler tuun ba Poros.
Massakre Muapusso ne'ebé hamate ema na'in neen, ema na’in tolu lakon, no halakon ema lubun nia hela fatin, sai nu’udar konsekuensia boot no presu karun ida neebé Mau-russo, Masilerek, José da Silva no martires Massakre Muapusso nia familia sira tenke selu ba buat ne’ebé sira fiar no hakarak atu defende, Ukun Rasik An.
Vitima no família martires Massakre Muapusso 1979 kontinua hetan presaun durante tinan naruk nia laran, hahú husi Massakre Muapusso 1979 to’o 1989, família martires Massakre, komunidade Muapusso, Lohomatu no Ira-onu, hetan detensaun preventiva, bandu sai husi sira-nia hela fatin ba buka aihan ka halo to'os iha distánsia dook husi hela fatin, hanesan knua Muapuso, Lohomatu no Ira-onu. Enkuantu bele sai husi hela fatin no ba suku seluk tenke ho guia de marca.
Familia martires Massakre Muapusso barak mak trauma, kontinua moris iha presaun no ameasa nia laran to’o 1999.
Ezemplu, entre 1983-1987, Tim Nuklir ne'ebé lidera direita husi Edmundo da Conceição Silva (Camat Moro) halo detensaun periodikamente, interogasaun no obriga Mau-russo nia maun-alin, Ernesto Kapitan no Masilerek nia rian, Paulo da Silva sai mata-dalan atu ba buka Mau-russo ho Masilerek iha ailaran hodi tuun mai rende.
Gil Viegas ne’ebé nu’udar Mau-russo nia rian, periodikamente aprejenta an ba autoridade militar Indonesia Kecamatan Moro no KODIM Lospalos.
Tanba Mau-russo ho Masilerek sei hela iha ailaran, militar Indonezia planu atu destera nia familia sira ba Atauro. Maibé planu ne’e la konsege realiza tanba la hetan autorizaaun husi Camat Moro.
To’o tinan 1982, Mau-russo kontinua halo kontaktu direita ho ninia familia sira hodi buka informasaun. Hafoin ne’e, Mau-russo ho Masilerek hamutuk ho nia maluk FALINTIL sira seluk sai husi Ponta Leste ba rejiaun Haksolok (fronteira). Mau-russo nomeadu ba Komissariu Politiku iha tinan 1984.
Komisariu Polítiku Mau-russo ho Asistente Polítiku Masilerek lakon vida hafoin hetan tiru husi inimigu iha tinan 1989 iha Sentro Leste.
Familia husu governu rekoñese
Portavos familia Masakre Muapusso, Acacio do Santos husu ba governu atu rekoñese masakre Muapusso 1979 no harii mós monumentu iha fatin refere.
Acacio konsidera katak durante ne’e iha deskoñesimentu, menus informasaun no istória ne´ebé ladún loos kona ba Massakre Muapusso 1979.
Nia fó ezemplu, iha livru Centro Nacional Chega! (CNC) (Bab 7: Pembunuhan di Luar Hukum dan Penghilangan paksa, pájina 97, tabela 13, Pembunuhan di Lospalos 1978-1979 menurut subdistrik dan kelompok), hatete Saudozu Assistente político António Xavier Masilerek mate iha tinan 1979 iha momentu TNI 745 serku Muapusso no kaptura nia ho saudozu na’in sia (9) sira seluk.
Maibé realidade, Masilerek konsegue halai sai husi dadur depois loron balun no halai ba ailaran hodi la´o hamutuk ho Komisáriu Polítiku Mau-russo luta iha ailaran, no iha 1982 tuir orden Komando Luta ba destaka iha Rejiaun Haksolok, hetan tiru no mate iha Sentru Leste iha tinan 1989.
"Relasiona ho dadus ne'ebé la loos hanesan temi iha leten no polémika Kombatentes Libertasaun Nasionál iha Lista edital 2009 nian, mosu indisiu barak ne'ebé iha poténsia ba manipulasaun dadus, liu-liu familiarizmu, partidarizmu no favoritizmu, mak vítima no família martires Massakre Muapusso 1979 rekomenda ba CCLN no parte relevantes atu haloos istória Massakre Muapusso 1979 nian," deklara Acacio liu husi konferénsia impresa ne'ebé halo iha Suku Com, Domingu (23/02).
Acacio ezije atu rekoñese Massakre Muapusso 1979 hanesan massakre ida, rekoñese no dignifika mártires no vítima massakre Muapusso 1979 liu husi estabelesimentu monumentu ba martires sira, valoriza vitima no familia martir sira ho justu.
"Reveritifka dadus lista editais 2009 Suku Com nian, tanba iha poténsia falsifikasaun dadus no prosesu rejistu no verifikasaun la tuir presedimentu ne'ebé mak CCLN Nasionál no MACLN fó sai.”
“Fó oportunidade ba vitima Massakre Muapusso ne'ebé seidauk rejistu atu bele hetan ninia direitu hanesan ho kombatente sira seluk,” deklara portavos ne’e.