Nia dehan, espanduk balun ne’ebé sobrevivente 12 Novembru oan sira rasik mak hakerek hodi lori mai partisipa iha selebrasaun trazedia Santa Cruz hakerek ho liafuan “Ami sai atan ba RDTL”, “Laiha kampu servisu”, tanba ne’e husu ba governu ida ukun tenke tau matan ba sira.

"Joven balun stres, tanba servisu laiha osan, iha injustisa, sira ne'ebe uluk la terus, lakohi ukun an ohin loron moris di'ak, kuitadu sira ohin loron haree de'it, hanesan panfletu ida ohin hakerek dehan ami sai fali atan ba RDTL. Ida ne'e loos, ne'e mak ha'u hanoin katak ita nian governu ne'ebe mai ukun tenke tau-matan ba ema sira ne'ebe ke uluk luta ba rai ida ne'e," dehan Lere, iha semitariu Santa Cruz, Sesta (12/11).

Nia rekunese, masakre 12 Novembru ne'e liuhusi prosesu ida naruk tebes hahu husi 1975 to'o 1991 kontinua mai to'o 1999.

"Ita konta istoria ne'e, ha'u hanoin katak, istoria ida ne'ebé lori tempu atu hakotu istoria ne'e, maibe realidade mak ne'e ohin loron sei iha injustisa," dehan nia.

Tanba ne’e, fo onra ba sira ne'ebe mate ona, no parabens ba sira ne'ebe moris, maibe mos iha responsabilidade hodi hatutan sira nian obra.

Iha fatin hanesan, Alexandrino da Costa “Samurai”, sobrivivente 12 Novembru, husu governu atu tau-matan ba inan-aman saudozu Sebastiao Gomes.

"Ida ne'e la'os foin maka ami sobrivivente sira ejize, desde uluk ami ejize, pelemenus tenke tau atensaun ba ita nian sobrivivente, liuliu familia saudozu Sebastião Gomes nian tanba, istoria masakre Santa Cruz mai husi Sebastião nia mate," dehan  nia.

Atual Komamdante PNTL Eskuadra Cristu Rei ne’e hateten, fiar governu liuhusi komisaun omenajen no husi Komite 12 Novembru rejistu ona maibe nia kontinua ejize nafatin atu tau-matan ba sobrivivente ne’ebé seidauk hetan moris di'ak.

"Hanesan reprejentante sobrivivente kolega sira hotu ne'ebe mate iha fatin ida ne'e, iha tinan 1991 no sira ne'ebe sei moris rekunese sobrevivente barak mak to'o agora governu seidauk iha atensaun masimu ba sira,” tenik nia.

Sebatião Folin La’ek

Aman husi Sebastião Gomes, triste tebes oan mane hanesan osan mean mate tanba defende luta ba ukun rasik aan, liu tinan 30 ona maibé folin la’ek de’it laiha rekonesimentu husi estadu to’o oras ne’e.

Afonso Gomes (74) hanesan aman saudozu Sebastião Gomes hatete, loron ne’e Loriku Aswain ninia loron sira mak doko nasaun hotu hakfodak katak Timor sei iha funu, ne’e duni sira halo, ohin loron haree sira-nia luta ne’e tuir nia dalan mak ne’e ka la tuir nia dalan mak ne’e la hatene.

Tanba haree ba buat ne’e foufoun ahi lakan ne’e iha loron 28 fulan Outubru, iha loron 12 fulan Novembru ne’e mak ahi suar, maibé nia dalan ne’e ida de’it, entaun haree ida ne’e sente laran ne’e triste no kanek.

“Ha’u mós ema be’ik ha’u haree bu’at ne’e ha’u mós sente laran ne’e kanek ita interese de’it ida, ida seluk ita la interese, ne’e kal uluk hanesan ami nia oan mate iha loron 28 ne’e ema naok ten mak mate karik ka ba kaer sala ema nia sasan ruma mak mate karik, nia mós terus, ha’u mós terus iha 83 ami nia maluk mós sei iha, ami nia oan mate deskulpa to’o agora governu seidauk rekoinese, ne’e ha’u husu deskulpa,” dehan nia.

Nia afirma, uluk Eis-Prezeidente Repúblika, Ramos Horta, bolu duni maibé familia to’o iha Prezidente nia fatin to’o oras ne’e la rona ka seidauk iha rekoñesementu ruma mai familia.

Governu Estadu to’o oras ne’e seidauk mai koalia ho familia katak atu fó apoia ka harii uma ruma ne’e seidauk. Tanba ne’e governu tetu ba saida mak uluk sira halo karik tau iha hanoin ba.

“Ha’u sente katak ne’e hanesan bu’at ida dehan ha’u nia oan mane ne’e hanesan bu’at ida osan mean lakon ha’u triste, maibé folin la’ek de’it, ha’u nia oan ne’e mate, ema hotu moris di’ak, mais nia folin laiha,” dehan nia.

Maluk sira ne’ebé terus hamutk mak hanesan Katuas Falur Rate Laek, Ular mak mate ona, oan sira hatutan tan aman nia ain fatin to’o oan mane mós sofre mate, mais ohin loron haree bu’at hotu la tuir dalan.

“Ha’u koalia katak la tuir dalan tanba sira ne’ebé uluk sofre ba funu ida ne’e balu naran iha balun naran laiha, ida ne’e ha’u hanoin ne’e soke ha’u hanoin bu’at hirak ne’e, ema ne’ebé uluk servisu duni mais agora sai aat fali tau iha kotuk, ema ne’ebé uluk traidor mak iha oin fali. Ita nia prezidente, ita nia Primeiru Ministru terus iha foho leten, ami terus iha luhan Atauru, mais objetivu ida de’it atu ukun aan,” dehan nia.

Nia dehan, kastigu la’os atu hodi ida taka ida, mais kastigu mate ka moris idak-idak responsavel aan hakarak ukun rasik aan duni.

Iha fatin hanesan Prezidente Komite 12 de Novembru, Grigorio Saldanha hatete, komite 12 sei luta nafatin ba nia maluk sira sobrevivente, maske balun hetan ona direitu balun seidauk, komite nafatin ajenda hodi here.

“Ha’u hanoin estadu la taka matan ba ema ida ka rua estadu tenta atu halo hotu servisu agora bu’at balun ne’ebé seidauk halo ne’e luta ida ke ita halo seidauk hotu, ita fó hanoin ba malu halo nafatin, maibé vizita Saudozu nia inan, aman, ami ba toba iha ne’ebafó rekomendasaun ruma trata moras ami koalia ne’e forma de ajuda. Agora kongretamente forma material ami la koalia sai atu fó ida ne’e fó ida ne’eba, ami sei esforsu nafatin tanba luta ne’e seidauk hotu,” dehan nia hafoin komemorasaun 21 novembru iha Santa Krus, Sesta (12/11).

Nia afirma, purtantu komite 12 Novembru fó atensaun ba Sebastião Gomes nia Pai ho Mãe mós kleur ona, atendimentu la’os halo kedas uma ba matebian nia inan aman, maibé mós nia saúde labele rezolve hotu ne’e komite nia servisu.

Agora komite mós husu ba Governui atu ajuda, hanesan komite bele tuur hamutk ajuda, tanba ne’e husu atu familia sira fó tempu nune’e komite bele organiza malu atu haree.

“Ami nia rejistu ba sobrevivente ne’e hamutuk hetan rihus 2.600 mainé prosesu ne’e seidauk final agora halo verifikasaun, agora hira mak hetan ona atus 5 mak foin hetan sira nia direitu, barak liu mak seidauk hetan ami sei luta nafatin, Timor-Leste lua seidauk hotu la’os de’it 12 novenbru ema rezistensia Timor laran barak mós sira seidauk hetan nia direitu. La’os direitu ba ida ne’e de’it, doreitu ba ema sira ne’ebé moris mai trata hela no sira ne’ebé mate atu hetan fain hodi haloot sira mós seidauk hetan,” dehan nia.

Prezidente ne’e akresenta, ida ne’e servisu boot ida ne’ebé estadu ne’e liu husi Governu sira ne’ebé ukun ninia responsabilidade, Komite 12 Novembru ezije nafatin, maibé governu mak iha liu kapasidade finanseiru, kapasidade juridika administrative sira mak iha liu atu bele assume ida ne’e.

“Ami la dirije ba governu se de’it, mai governu hotu-hotu governa atu kaer ukun sira iha responsabilidade hanesan, ne’e ami luta seidauk hotu, balun hetan ona balun seidauk ami sei luta atu sira hetan hanesan, tanba ne’e mak ami ejiste komite ne’e hodi luta, iha ami nia programa ne’ebé ami deside asenta ona iha nia komite ninia ajenda ami halao nafatin,” tenik nia.

Tau Matan ba Inan-Aman Sebastião

Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo hateten, estadu tenke tau-matan ba saudozu Sebastião Gomes nia inan-aman inklui mós sira seluk.

“Estadu tenke haree no tau matan nafatin ba sira, ferik ho katuas sira alende sira na’in rua ne’ebé hanesan Saudozu Sebastião Gomes nia inan aman, ita tenke haree mós kona-ba sira no sira ne’ebé Sebastião nia inan aman hotu barak liu sei moris hanesan,” dehan nia.

Maibé, partikularmente ba sira Xefe Estadu hanoin katak justu liu estadu bele tau-matan ba sira.

Iha fatin hanesan, Prezidente Komite 12 Novembru Gregorio Saldanha hateten, Xefe Estadu ko’alia nia rona ona estadu la taka dalan, komite mós esforsu beibeik haree nia inan-aman nia kondisaun moris loroloron nian ne’e komite agora hanoin no tenta depois komemorasaun foku ba ida ne’e.

Nia dehan, buat hotu komite la rezolve kedas, komite konsiente katak ne’e komite labele halo hotu, tanba problema iha Timor problema barak, Komite 12 Novembru mós parte kiik oan husi estadu nia problema barak la’os ema ida-rua de’it, maibé problema barak komite sei tenta nafatin servisu boot hanesan traballu de Casa komite sei halo nafatin.

“Saudozu Sebastião Gomes nia pai ho mae ami sei foku hanesan prióridade ami sei haree depois tempu 2022,” tenik nia.