Peskizador La’o hamutuk ba asuntu agrikultura no ekonómina, Mariano Ferreira, hatete, La’o Hamutuk, servisu tinan barak hodi tau matan ba prosesu dezenvolvimentu iha Timor-Leste no foka mós ba iha rekursu ne’ebé Timor-Leste iha.
“Agora ami haree husi parte seluk, oinsa atu uza tan fundus ne’e ho diak, atu dudu tan setór sira seluk iha rai laran rasik, tuir ami nia observasaun haree katak ida ne’e mak seidauk la’o diak, maske Timor-Leste iha potensia lubuk ida ne’ebé ita iha. Alende rekursu minerais no gas ne’ebé iha tasi ne’ebá no agora oinsa hanoin atu uza didiak osan ka fundu husi rekursu mina ho gas ne’e hodi investe mós ba setór sira ne’ebé iha rai laran, liliu setór agrikultura, industria, manufatureira, inklui turizmo sira, tanba tinan 20 setór sira ne’e la iha mudansa signifikativu hodi ajuda netik reseita ne’ebé iha, atu labele depende de’it ba fundu minarai,”dehan Peskidór Mariano liu diskusaun iha programa Governu Rona, ho Titulu“ Setór Potensia ne’ebé Kontribui ba Fundu Minarai no OJE” ne’ebé hala’o iha Studio II, INDENPENDENTE Hudi-laran, kinta (10/10).
Peskizadór ne’e, hatutan, fundus minarai mak fundu uniku ne’ebé kada tinan hodi sustenta despeza estadu nian ne’ebé iha kuaze 80% to’o 85%, tanba estadu nia despezu sira ne’e foti hotu husi fundus minarai, husi metade deit mak husi reseita domestika sira, no reseita domestika ne’e mós montante kiik no reseitas domestikas balun mós nafatin mai husi fundu ne’e.
“Por-ezemplo funsionariu ne’ebé salariu 500 ba leten, nia tenki selu mós taxa, mais ita hatene katak funsonariu ne’ebé salariu 500 ne’e mós nia simu osan husi governu ne’ebé osan ne’e mai husi fundu rasik, maibé ita hare ba kanseitu ekonomia ka dezenvolvimentu ekonomia lala’ok hanesan ne’e duni, mais, se ita hakarak hare kle’an liu sasan sira ne’e nafatin sei iha fundu minarai nia laran,” katak Peskizadór.
“Atu hanoin oinsa mak tenki investe didiak bá setor sira, la’os atu troka fundu kedas maibé pelumenus bele responde situasaun balun no estadu nia reseitas, se lae tinan-tinan depende kuaze 80% resin ba fundu de’it entaun fundu ne’e ninia tinan sei lanaruk,”tenik nia.
Iha fatin hanesan, Diretór Fundu Petrolífero iha Banco Central Timor-Leste, Tobias Ferreira hatete, ko’alia kona-bá fundu minarai la ses husi jestaun fundu minarai bazeia ba lei fundu minarai ne’ebé promulga ona iha tinan 2005 hafoin halo alterasaun ou amandamentu iha 2011.
Tanba Iha 2011 halo amandamentu ba lei foun fundu minarai, tanba TL nia pólitika investimentu ne’ebé halo iha 2005, ne’e politika investimentu pursentu 90, investe bá iha instrumentu ne’ebé kualifikadu, 10% investe iha Líkidu ho investimentu seluk.
“Entaun iha 2011 Timor-Leste ita labele ona halo diversifikasaun liu, tanba husi 2005 to’o mai iha 2011 ne’e, ita halo tiha ona diversifikasaun entre tinan hira nia laran, entaun iha 2009 halo tiha diversifikasaun ba titulu global tanba antes ne’e 100% ne’e, investe iha uistujuri, depois iha 2009 global tuijuri. Iha 2010 ita diversifika tan ba ekuiti, entau iha ne’ebá ne’e la iha ona fatin atu halo diversifikasaun, tanba lei ne’e tenki muda tuir lei evolusaun fundus ne’ebé iha,” dehan nia.
Nia hatutan, husi 2005 mai ne’e, fundu ne’e sa’e ba bebeik entaun lei fundu minarai presiza halo amandamentu, bainhira iha 2011 halo mudansa, entaun ivenste la liu 50% iha asoens no minimu investe iha titulu.
“Agora saida mak ita halo, bainhira governu husu ba BCTL atu hasai osan fundu minarai ba OJE, ita dada osan husi likidez ne’e para nia labele iha risku, maibé banhira ita la halo ida ne’e, governu halo levantamentu ita tenki fa’an osan husi portifolio ne’ebé longu prazu nian, ida ne’e investimentu ida ne’ebe fó risku no bele afeita ba ita nia fundu, tanba ne’e protifolio ida lekidez ne’e ita presiza halo,” nia hakotu.
