“Rai ne’e Fatima Alkatiri nian, tanba ne’e ami nia pozisaun agora hein de’it, atu hasoru estadu ka hasoru komunidade mós ami prontu,” informa Advogadu, Cançio Freitas iha Tribunál Distrital Dili (TDD), (23/09).
Nia parte mós dezafia Ministru Justisa, Tiago Amaral Sarmento hodi konvida lalais ninia kliente atu aprezenta sertifikadu na’in ba rai, nune’e labele fó tan argumentu oi-oin iha públiku.
Nia klarifika, ko’alia kona ba rai emprinsipiu dokumentu mak ko’alia, la’os ema mak fó argumentu ka komunikasaun oi-oin, importante mak ema ne’ebé reklama aan hanesan na’in ba rai, nia tipu rai ne’e iha ka la’e.
“Se ha’u hamrik ko’alia, kerdizer iha dokumentus mak ko’alia, ha’u la’os naran ko’alia de’it. Ministru dehan tenke hatudu dokumentus asli, ne’e duni ami hein de’it bainhira nia (Ministru) konvida ami ba aprezenta dadauk,” tenik nia.
Nia hatutan, hein Ministru konvida hafoin mak ba aprezenta, la’os atu ba hatudu ita nia dokumentu sein konvite.
“Ami la halo konflitu ho ema ida, maibé se mak halo konflitu no reklama katak rai ne’e ninian, entaun prontu hatama prosesu, ami hein de’it,” tenik nia.
Nia klarifika, rai ne’e nia kliente nian ka la’e, Tribunál mak sei desidi, ema ne’e mak sai na’in ba rai ka estadu, ida ne’e de’it, tanba hanesan advogadu tenke ko’alia bazeia ba faktus.
“ Faktus notoriu hatudu, ema hotu iha Dili laran hatene rai sira husi Kampung Alor tama to’o mota Komoro ne’e se nian, se laiha dokumentu tansá uluk bele faan rai ne’e ba Familia Cendana Suharto nian, se laiha faktus nusa Timor-Plaza mós bele uza rai sira ne’e.
Rai sira ne’e, familia Alkatiri nian hotu, tanba ne’e ita ko’alia ba mai minimu bazeia ba faktus, komunidade bele halo reklamasaun, depois faktus esensial halo kompensasaun estrada husi tasi ibun ba famila, ida ne’e faktus ida.
Molok ne’e, Ministru Justisa, Tiago Amaral Sarmento hateten, Minsitériu Justisa hatene katak, rai Markoni iha Klinika 333 nia oin ne’e rai estadu nian, tanba lei númeru 3/2007 kona-ba definisaun titular bens moveis kolia klaru, kuandu sidadaun Timor ak iha sertifikadu hak milik tempu Indonezia nian iha, iha tempu ukun aan mos estadu rekoñese nafatin.
“Tanba ne’e, parte sira ne’ebé rekalma katak rai ne’e sira nian, MJ husu sira aprezenta dokumentu sertifikadu na’in ba rai (hak milik) asli hodi aprezenta atu ami hare, keta halo la’os sertifikat karik,” hatoo nia.
Molok ne’e, komunidade Markoni, Domingos Simões husu ba advogadu husi parte ne’ebé reklama aan nu’udar rai na’in hatudu dokumentu ne’ebé iha ne’e se nian.
“Husu ba Mnisteriu Justisa iha tempu badak nia laran tenke sobu lalais lutu ne’ebé dadauk hale’u hela rai ne’e, husu mós ba Governu atu kontinua halo planu politika ne’ebé di’ak molok atu halo Jardim Infantil,” dehan nia, liu husi konferensia imprensa iha Klinika 333, Markoni, foin lalais.
Iha fatin hanesan, Koordenador Rede ba Rai, Hortencio Pedrito Viera hateten, ekipa husi rede ba rai hakarak hato’o ba individu ne’ebé sei hakarak kontinua levanta rai ida ne’e hanesan privadu, lalika halo teatru tanba estatutu titlu rai ne’e klaru hela katak, rai ida ne’e dominiu públiku estadu, tanba ne’e lalika halo polemika oi-oin.
“ Konforme historia ne’ebé maka komunidade hatoo, hahú kedas tinan 1999 laiha atividade ruma iha rai ida ne’e, uluk komunidade balun tenta atu mai halo negosiu iha fatin ne’e, maibé tanba konsiente katak rai ne’e dominiu públiku estadu nian entau lakoi kontinua utiliza rai ne’e ho interese privadu,” tenik nia.
Advogadu Rede ba Rai, Julio da Silva esplika, ita hotu hatene dadauk parsela rai Markoni iha hela disputa entre estadu ho individu balun ne’ebé deklara parsela rai ne’e nu’udar propriedade privadu.
Alende ne’e, advogadu husi kompaña no advogadu ema ne’ebé konsidera hanesan rai na’in iha fatin ne’e deklara katak, iha tinan 2014 sira halo levantamentu kadastru iha CNC hafoin ida ne’e estadu mos halo reklamasaun.
Entau tuir lei númeru 3/02017 kona-ba rejime espesial kona-ba definisiaun titular bens no moveis, ema ne’ebé iha kompetensia atu rezolve kazu disputa sira, ne’e la’os Ministru Justisa, maibé Komisaun Terras Propriedades mak iha kompetensia ba ida ne’e.
“ Ita liga ba dekalrasaun ne’ebé hasai husi advogadu parte rua ne’e nian, katak MJ halo ona rekoñesimentu ba iha sira nia direitu,” nia afirma.
Maibé, agora tuir lei númeru 13 ema ne’ebé atu halo deklarasaun katak rai ne’e atu sai ninian, tenke iha provas dokumentu, ezemplu iha dokuementu rekoñesimentu anterior, tempu porgues nian maka aforamentu.
Aliende ne’e, iha tempu indonezia nian, direitu sekundariu mak ita bolu Hak Guna Usaha no Hak Guna Bangunan, bainhira iha direitu sejundaria sira ne’e tenke presene kriteriu ba elementu tolu iha lei númeru 3/2017.
Kriteriu hirak ne’e maka, ema tenke sidadaun timor, oan tuir sidadaun refere tenke iha pose atual katak nia maka uza rai ne’e, alende ne’e teke iha pose duradura durante tinan 20 ba leten, bainhira halibur ona rekezitus tolu ne’e, entau bele iha ona rekoñesimentu husi estadu hodi sai na’in ba rai.
