"Aproveita oportunidade ne'e, ha'u hakarak informa ba ita bo’ot sira hotu katak, husi Janeiru to'o Maiu 2022, Estadu Timor Leste lakon billaun $ 1.6 husi retornu investimentu fundu petróliferu, ne’e duni halo ita nia balansu fundu husi billaun $ 19,1 tun ba billaun $ 18,3,” dehan Ministru Rui Gomes hafoin diskursu kona-ba jornada orsamental iha Ministeriu Finansas Aitarak-Laran, (30/06).

Tuir nia, situasaun ne’e akontese tanba implikasaun husi inflasaun globál iha nasaun bo’ot sira hanesan Amérika no Europa, ne’ebé obriga Banku Sentrál iha nasaun bo’ot hirak ne’e hasa’e taxa (jurus), entaun halo merkadu finanseiru monu.

"Situasaun ida ne’e ita rasik labele kontrola. Tanbá ne’e, ita labele kontinua depende ba Fundu Petrolíferu, liu-liu ba longu prazu presipísiu fiskál sei sai realidade iha tinan sanulu oin mai, se kuandu ita dezenvolve fontes reseitas alternativu sira seluk," nia salienta.

Ministru dehan ho volatilidade presu iha merkadu finanseiru atuál, maka tempu to’o ona atu hahú diversifika TL nia produsaun, harii ekonomia ida ne’ebé mak mais reziliente no sustentavel, hodi hasoru sokes interna no esterna, hanesan pandemia, dezastre natural, krize polítika no seluk tan.

"Atu konkretiza mehi ida ne’e, Ita tenke hahú investe iha setór sosiál hanesan Saúde no Nutrisaun, Edukasaun, Abitasaun, Bee no Saneamento, Protesaun Sosiál no seluk tan," dehan nia.

Tuir nia, Timor-Leste iha de’it instrumentu ida ke Governu sira uza hodi provoka kresimentu no dezenvolvimentu ekonómiku mak Orsamentu Jerál Estadu.

"Maibé, iha realidade, ita gasta ona osan povu nian ho maneira ida ne’ebé mak la-sustentável, intermus de Produtu Internu Bruto, Timor-Leste nia despesa kuaze 90%, despesa ida ne’ebé mak aas liu iha mundu," dehan nia.

Nia dehan, mesmu ke ho orsamentu ne’ebé boot, saida mak haree desde tinan 2009 mak tendénsia output ne’ebé tun hela de’it, TL nia produtividade laborál limitadu tebes tanba menus investimentu iha nia kapitál umanu, no reseitas doméstika seidauk atinji 10% husi TL nia Produtu Internu Bruto tanba impostu ne’ebé ki’ik.

Nia mós konsidera ohin loron estrada sira di'ak, maibe laiha enjeñeiru ne’ebé di’ak hodi konstrui estrada foun no halo servisus manutensaun báziku ba estradas hirak ne’e. Tan ne’e, nia parte husu atu servisu hamutuk hodi garante esforsu kolektivu.

"Ohin loron Ita bele iha estrada ne’ebé di’ak maibé dalaruma Ita laiha enjeñeiru ne’ebé di’ak hodi konstrui estrada foun sira ne’e no halo servisus manutensaun báziku ba estradas hirak ne’e. Tanbá ne’e, importante tebes ba Ita atu servisu hamutuk hodi garante katak Ita nia esforsu kolektivu sira bele kontribui hasa’e efisiensia hodi responde ba problema estruturál, hanesan pobreza, dezempregu, enkuantu kontinua presta servisu ba Ita nia Povu," dehan nia.