Familia Martires iha Suku Com Deklara Masacre Muapusso 1979 ba Púbilku Featured

By Ivonia Varela Fevereiru 23, 2025 106
 Familia Martires iha Suku Com Deklara Masacre Muapusso 1979 ba Púbilku. (23/02/25). Foto:INDEPENDENTE. Familia Martires iha Suku Com Deklara Masacre Muapusso 1979 ba Púbilku. (23/02/25). Foto:INDEPENDENTE.

LAUTÉM: Lian laek iha tinan barak nia laran, hahú husi akontesimentu Massacre Muapusso iha tinan 1979 to’o 2025, mak familia Martires iha Suku Com, Munispiu Lautem, Postu Administrativu Lautem, abertamente foin deklara sai Massacre Muapusso 1979, ne'ebe militar Indonesia 745 oho ema na'in sia (9) iha tempu ne’ebá.

Portavós Familia Martires Acasio dos Santos hatete, Estado República Demorática Timor-Leste hari liu husi prosesu luta ne’ebé naruk no ho sakrifiu bo’ot husi ninia Sidadaun ne’ebé nakonu ho espiritu patriotismu no prontu fó nia vida ba Prinsipiu Ukun Rasik-aan.

Ho ida ne’e, Timor-Leste konsegue restaura ninia Independensia hafoin povu Timor funu durante tinan 24 nia laran no povu rihun atus rua resin (duzentos mil ital) lakon vida.

Nune’e hatuur kedas iha Konstituição RDTL, artigo 11.o kona ba Valorizasaun Rezistensia nian.

 Bazeia ba artigo ida ne’e maka iha tinan 2006 Parlamentu Nacional hamosu Estatuto Kombatentes Libertasaun Nasional liu husi Lei N.° 3/2006 de 12 de Abril.

Objetivu prinsipal husi lei ne’e mak atu: fó rekonhesimentu no valorizasaun, fó asistensia no protesaun sosial no prezerva memória história nian.

Prezervasaun memória história, hanesan meiu ida ne’ebé fundamental atu estadu ida bele mantein ninia identidade rasik, identidade ne’ebé estadu RDTL diferensia ho estadu sira seluk, nune’e mós sai hanesan patrimoniu ba estado RDTL.

Aleinde ne’e, ho ístória ne’ebé lo’os no faktivel mak sai hanesan sasukat ida ba jerasaun tuir mai hodi relembra nafatin terus no susar  ne’ebé Herois da Pátria sira hasoru iha tempu funu ba Libertasaun Patria nian, nune’e mos sai hanesan indikador ida hodi hatene lolo’os Kombatentes no Vitimas ba Luta Ukun rasik an nian atu bele rekonhese no valoriza Herói sira ne’e ho Dignu no Justu.

Nune’e, bazeia ba Konstituição RDTL, artigo 11.o, Lei Estatuto Kombatentes Libertasaun Nacional no Lei sira seluk no liu husi instituisaun hanesan CNC, AMRT, MACLN no sira seluk ne’ebé orientadu ba prezervasaun ístória no rekonhesimentu ba vítima sira, hodi permite  familia Mártires no mate restu Masakre Muapusso 1979, atu deklara ba públiku ístoria Massakre Muapuso 1979, nune’e parte relevantes hatur ho lolo’os Istoria Com (Konu) nian iha Prosesu Luta ba Libertasaun Nasional.

“Tuir mai iha deskrissaun badak ba ístória Massakre Muapusso no mós rekomendasaun husi Familia Mártires no Mate Restu Masakre Muapusso 1979”.

Aldeia Muapusso, knu’a ki’ik ida iha rai lolon parte lorosa’e Com (atual Suku Com) ka iha lian Fataluku bolu Konu. Muapusso eziste kedas iha tempu Portuges, ne’ebé jeografikamente halo baliza ho Bauro, Poros, Somocho, Iralafai no Mehara.

Muapusso ho ninia medidas kuaze kilometru atus neen kuadradu, ho nia abitantes kuaze atus rua no uma ka’in rua nulu.

Rede klandestina, hahú entre fulan Novembru no Dezembru 1976, Caetano Vilanova Amaral ‘‘Mau-russo’’ ne’ebé assume ona kargu nu’udar Primeiru Delegadu ba Baze Apoiu Vasa, halibur komunidade sira atu fó apoiu ba FALINTIL sira no iha tempu hanesan FALINTIL sira oferese mós edukasaun no tratamentu saúde ba populasaun sira ne’ebé halai ba ailaran.

Iha altura ne’ebá, Mau-russo mós organiza ema sivil sira, liu-liu ninia familia, hodi ajuda nia buka informasaun, sai mata-dalan no halo ligasaun husi baze apoiu Vasa ba fatin sira seluk ne’ebé FALINTIL ho populasaun sira hela ba. Maske iha momentu ne’ebá seidauk iha termu klandestina, eziste mak estafeta maibé buat ne’ebé Mau-russo organiza sai inisiu ba formasaun rede klandestina iha area Muapusso no Lohomatu.

“Entre tinan 1976-1977, bainhira forsa Indonezia hahú okupa Lauteinu (Posto Lautém), populasaun balun tun ba rende no hetan kapturasaun, lider rezistensia sira iha Sub Rejional Tutuala hanesan; Adjuntu Komisariu Orlando José Maria ‘‘Mauvelis’’, Paul ‘‘Kina Malaka’’, Eurico ‘‘Iku’’, Ernesto dos Santos ‘‘Julcy Verupeku’’, inisia kontaktu ho populasaun sira iha vila ho objetivu atu hatene informasaun balun kona-ba situasaun familia nian no informasaun balun kona-ba inimigu. Sira halo uluk kontaktu ho sira-nia membru familia no membru FALINTIL balun ne’ebé hetan kapturasaun ka rende,”dehan Portavós liu husi konferensia imprensa iha Suku Com, domingo ne’e (23/02/25).

Portavos haktuir, entre tinan 1977-1978, Mau-russo ne’ebé hetan ona konfiansa nudar assistente politiku husi Adjuntu Komisariu Mauvelis hahú organiza atividade klandestina husi Mehara to’o Konu. Nune’e Mau-russo hahú hili no buka ema, liu-liu sira ne’ebé sei iha relasaun familia, atu kontinua luta liu husi fó apoiu ba FALINTIL sira ne’ebé sei reziste iha ailaran.

Hafoin baze apoiu rahun iha tinan 1978, Adjuntu Komisariu Mauvelis no Paul ‘‘Kina Malaka’’ muda Mau-russo ba Konu, ho intensaun reforsa rede klandestina iha area Muapusso, Lohomatu no Ira-onu no mós hala’o ligasaun ba rede klandestina iha Lauteinu (Postu Lautém), Pairara, Maina I no hatutan to’o Lospalos.

Iha tinan 1979, hafoin Baze Apoiu rahun, lider FRETILIN barak maka lakon vida no populasaun tun ba vila. Bainhira Xanana Gusmão buka kuadrus FRETILIN sira atu reorganiza funu, iha Ponta Leste, liu-liu iha area Konu (Com), rede klandestina ne’ebé Mau-russo lidera, organizadu ona. Tan ne’e, bainhira Xanana to’o iha Ponta Leste, Adjunto Mauvelis no Mau-russo ho nia rede mak asegura no fasilita enkontru hirak ne’ebé Xanana ho lider FRETILIN no FALINTIL sira hala’o iha area hirak ne’ebé pretense ba suku Com, Mehara to’o Tutuala, inklui enkontru iha Sevai.

Bainhira rede klandestinan hahú nakfera, Portavós ne’e hatutan,  iha fulan Junhu tinan 1979, hala’o enkontru ida iha Ira-masi, Muapusso (Com), ne’ebé partisipa husi rede klandestina baze de apoiu Iraonu lidera husi Xefe Delegadu José da Silva, Pairara lidera husi Justo Sampaio, sai nu’udar enkontru ikus ne’ebé Mau-russo dirize.

Hafoin enkontru ne’e, rede ne’ebé Mau-russo estabelese iha Konu (Com) nakfera. Militar Indonezia konsege deskobre, kaptura no oho rede klandestina sira.

“Iha 4 Jullu tinan 1979 kalan, hafoin enkontru Ira-masi, Militar Indonezia nia Camionheta tolu tama iha area Konu (Com).

Iha loron ne’ebe hanesan (lorokraik), Mau-russo ne’ebé nia naran iha numeru dahuluk lista nian (Alvu ka tarjetu) husi militar Indonezia hodi kaptura konsege halai sai ba ai-laran, nune’e nia familia sira ne’ebé hela tenke simu konsekuensia todan. Sira lakon membru familia balun no lakon mós sira-nia hela fatin,”.

Portavós ne’e konta tuir katak, iha dader nakukun, 5 Jullu 1979, militar Indonezia Batalion 745 ne’ebé lidera husi Kapitaun Joko Himpuno no akompaña husi Timor-oan balun ne’ebé sai mata-dalan hahú tama iha knua Muapusso. Haleu uma hirak ne’ebé besik malu no lori ho lista rede klandestina nian, hodi kaptura Antonio Xavier ‘‘Masilerek’’ ho Duarte da Costa.

Buka mos Mau-russo maibe laiha fatin, sira kontinua ba buka iha Lohomatu. Sira lori tun Mau-russo nia espoza ho ninia oan mane ki’ik, hamutuk ho Masilerek no Duarte ba vila Com.

Iha Cazerna, fatin dadur martires (uma mutin ida iha Konu), militar ho timor-oan balun hahu inkeritu no husu paradeiru Mau-russo no subar fatin Xanana nian. Iha loron ne’ebe hanesan, kalan hafoin inkeritu Masilerek ho Duarte konsege halai sai husi dadur militar ba ailaran.   

Iha 7 Jullu dader, militar kontinua buka rede klandestinan husi Muapuso to’o Iraonu, kaptura tan ema na’in tolu, Virgilio dos Santos (Veru-Moko, husi Muapusso), Pedro dos santos (Nari Leru, husi Ira-onu) no Oscar Victor (Opo-Ratu, husi Muapusso). Iha lorokraik, kaptura fila fali Duarte da Costa (Asulonu, husi Muapusso), Alfredo do Carmo (Uhulapa, husi Mehara), Mario Amaral (Poitikal, husi Muapusso), Martinho dos Santos ka Kacoli (Narileru, husi Ira-onu), Julio de Castro (husi Pitileti), no José da Silva (Narileru, husi Ira-onu). 

Entre iha loron 7-8 Jullu, militar batalion 745 lori sai ema na’in 6 husi fatin inkeritu kazerna, maka Virgilio dos santos, Pedro dos santos, Oscar Victor, Alfredo do Carmo, Martinho dos santos ka Kacoli ba oho iha tasi ibun Puamal Amire (besik atual Ensino Baziku Central de Com), Duarte da Costa oho iha O’omahan (área Muapusso nian), no saudozo Mario Amaral, Julio de Castro, José da Silva lori lakon to’o agora familia lahatene sira nia paradeiru.

Iha loron 9 fulan-Jullu, militar Indonezia hahú sunu hotu komunidade sira-nia uma iha knu’a Muapusso, sunu uma iha Lohomato no Ira-onu. No Militar obriga komunidade sira husi Muapusso, Ira-Malar, Loho-Matu tun ba Konu no Seler tun ba Poros.

Massakre Muapusso ne’ebé hamate ema na’in ne’en, ema na’in tolu lakon, no halakon ema lubun nia hela fatin, sai nu’udar konsekuensia bo’ot no presu karun ida ne’ebé Mau-russo, Masilerek, Jose da Silva no martires Massakre Muapusso nia familia sira tenke selu ba buat ne’ebé sira fiar no hakarak atu defende, Ukun Rasik-aan.

“Durante tinan naruk nia laran, hahú husi Massakre Muapusso 1979 to’o 1989, família martires Massakre, komunidade Muapusso, Lohomatu no Ira-onu, hetan detensaun preventiva, bandu sai husi sira nia hela fatin ba buka aihan ou halo tos iha distansia dok husi hela fatin, hanesan knua Muapuso, Lohomatu no Ira-onu. Enkuantu bele sai husi hela fatin no ba suku seluk tenki ho karta gia de marsa viajen nian,”.

Familia martires Massakre Muapusso nia família barak trauma, kontinua moris iha presaun no ameasa nia laran to’o 1999.    

Izemplu, entre 1983-1987, Tim Nuklir ne’ebe lidera direita husi Sr. Edmundo da Conceição Silva (Camat Moro) obriga família Mau-russo, mak hanesan Ernesto Kapitan (maun husi Maurusso), Paulo da Silva (rian husi Masilerek), hetan detensaun periodikamente, halo interogasaun no obriga sai mata-dalan ba buka Mau-russo ho Masilerek iha ailaran hodi tuun mai rende. Enkuantu, Gil Viegas (rian husi Mau-russo), periodikamente aprejenta an ba autoridade militar Indonesia Kecamatan Moro no KODIM-Lospalos.

Tanba Mau-russo ho Masilerek sei hela iha ailaran, militar Indonezia planu atu destera nia familia sira ba Atauro. Maibé planu ne’e la konsege realiza tanba la hetan autorizaaun husi Camat Moro (Administradór Postu Administrativu).

Aliende ne’e, iha tinan 1983, hafoin levantamentu. Carlos Amaral da Silva (alin husi Mau-russo), José Mendes (alin husi Masilerek), Nolasco Viegas (alin husi Gil Viegas), Jaime Xavier, ne’ebe envolve iha rede clandestina, tuir planu halai sai ba ailaran, maibe la konsege tanba militar batalion 321, deskobre planu refere no sira sai TBO iha post batalion 321. 

Mau-russo kontinua kontaktu direita ho ninia familia sira hodi buka informasaun to’o tinan 1982.

Iha tinan 1982 refere, Mau-russo no Masilerek hamutuk ho nia maluk FALINTIL sira seluk sai husi Ponta Leste ba rejiaun HAKSOLOK (fronteira). Mau-russo nomeadu ba Comissario Politico iha tinan 1984.

Comissário Político Mau-russo ho Asistente Político Masilerek mate hetan tiru husi inimigu iha tinan 1989 iha CENTRO LESTE, hafoin fila hikas husi rejiaun HAKSOLOK iha tinan 1987.

Martires Massakre Muapusso 1979:

  1. Saudozo Duarte da Costa, rian husi Gil Viegas
  2. Saudozo Pedro dos Santos, ria husi Oscar Victor
  3. Saudozo Martinho dos Santos, alin husi saudoso Pedro dos Santos
  4. Saudozo Oscar Victor, ria husi saudoso Pedro dos Santos
  5. Saudozo Virgilio dos Santos, maun-alin husi saudozo Mau-russo
  6. Saudozo Alfredo do Carmo, rian husi Gil Viegas
  7. Saudozo Mario Amaral, alin husi saudozo Mau-russo
  8. Saudozo Julio de Castro
  9. Saudozo José da Silva, aman husi saudoso pedro dos Santos

Tanba iha deskoñesimentu, menus informasaun no istoria ne´ebe ladun lo´os kona ba MASSAKRE MUAPUSSO 1979, por exemplu:  iha livru CNC (Bab 7: Pembunuhan di Luar Hukum dan Penghilangan Paksa; Página 97, Tabela 13 - Pembunuhan di Los-Palos 1978-1979 menurut subdistrik dan kelompok) hateten katak (i) Saudozu Assistente Político Antonio Xavier ‘‘Masilerek’’  mate iha 1979 iha momentu TNI 745 serku Muapusso no kaptura nia ho saudozu na’in sia (9) sira seluk ne´ebe temi iha leten, MAIBE, Masilerek realidade nia konsegue halai sai husi dadur depois de loron balun no halai ba Ai-laran, no la´o ho Comissário Político Mau-russo hodi luta iha ailaran, no iha 1982 tuir ordem Comando da Luta ba destaka iha Regiaun HAKSOLOK no hetan tiru no mate iha CENTRO LESTE iha tinan 1989, bainhira sira nia missaun iha regiaun HAKSOLOK kumpri ona no iha dalan atu fila fali ba PONTA LESTE.

Exemplu (ii) Nafatin iha referensia ne´ebé sita iha leten katak Martires sira ne´ebe temi iha leten oho iha ETEPITI ne’e Lalo’os  tanba sira nia oho fatin ne´ebe deskreve ona iha leten.

Relasiona ho dadus ne´ebe lalo’os hanesan temi iha leten, no polemika Kombatentes Libertasaun Nasional, Lista Editais 2009 nian, mosu indisius barak ne’ebé iha potensia ba manipulasaun dadus, liuliu Familiarizmu, Partidarismu no Favoritizmu, maka Vítima no Família Martires Massakre Muapusso 1979 no rekomenda ba CCLN no partes relevantes atu:

  1. Halo’os istória Massakre Muapusso 1979 nian;
  2. Rekoñese Massakre Muapusso 1979 hanesan Massakre ida; 
  3. Rekonhese no dignifika Mártires no Vítima Massakre Muapusso 1979, liu husi estabelesimentu Monumentu ba Martires sira;
  4. Valoriza vitima no familia martires sira ho justu no transparante;
  5. Reverifika dadus Lista Editais 2009 Suco Com nian, tanba iha potensia falsifikasaun dadus no prosesu registo no verifikasaun la tuir Presedimentu ne´ebe mak CCLN Nacional no MACLN fo sai.
  6. Fó oportunidade ba vitima Massakre Muapusso ne’ebe seidauk registu atu bele hetan ninia direito hanesan ho Combatentes sira seluk.

“Ikus liu, atan ami Vítima no Familia Mártires Massakre Muapuso 1979, Agradese ba ita bo’ot sira nia atensaun no kolaborasaun. Hein katak preokupasaun no rekomendasaun ne’e bele kontribui oituan hodi hatu’ur Historia ne´ebé LO´OS, no ba prosesu Verifikasaun Dadus no Rekonhesimentu ne’ebé Justu, Ekilibradu, no Transparante,”hakotu portavós.

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV

Follow us on Facebook

Kalendariu Notisia

« February 2025 »
Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
          1 2
3 4 5 6 7 8 9
10 11 12 13 14 15 16
17 18 19 20 21 22 23
24 25 26 27 28