Diretór Ezekutivu Asia Justice and Right (AJAR), José Luis Oliveira hateten, labele politiza nesesidade povu ba interese ukun. Konstituisaun labele viola. Polítiku sira tenke iha kapasidade atu hala'o nesesidade no konstituisaun tuir ida-idak nia fatin.

La'ós dehan povu presiza buat ruma ignora tiha konstituisaun. Ida ne’e la di’ak, tanba aban-bainrua hatoman halo polítika manipula povu nia interese.

“Povu presiza Orsamentu Retifikativu, tanba atu asegura povu nia direitu. Maibé parte seluk prosesu Orsamentu Retifikativu tenke tuir konstituisaun”, dehan nia, iha servisu fatin, Faról-Dili, horisehik.

Nia hatutan, Orsamentu Retifikativu mai la'ós de'it atu aumenta orsamentu ba programa ne’ebé ezistente, tanba retifika orsamentu ba programa ne’ebé antes governu ida agora ne’e mosu.

Maibé, orsamentu ne’ebé oras ida sira aprova mós ba estrutura governu foun ne’e nian. Agora programa karik bele uza programa anteriór, tanba retifika orsamentu ba programa anterior, maibé estrutura governu foun.

Pergunta maka ne’e, tuir Konstituisaun ka lae? Sé tuir konstituisaun dehan saida mak uluk, programa tenke pasa uluk. Sé lae Orsamentu Retifikativu ida agora ne’e sai ba verba balun ka gastu balun bele konsidera ilegal. Tanba programa no estrutura governu foun ne’e seidauk aprovadu.

“Agora tuir ka la tuir ne’e ita hein prosesu, tanba Parlamentu mak halo. Só ké tuir ha’u nia hanoin mak ida ne’e, Orsamentu Retifikativu ne’e ba interese povu. Ne’e importante”, dehan José Luis.

Nia hateten, povu presiza Ospitál funsiona ho didi’ak, presiza bee, edukasaun tenke la’o, polisia tenke servisu didi’ak hodi asegura povu nia direitu.

Ne’e duni, tuir nia, buat ne’ebé relevante ho povu nia moris tenke konsidera. Tanba povu nia direitu polítiku sira labele politiza fali ba sira nia interese atu mantein ukun no hadau ukun.

“Ita ko’alia interese ukun ne’e labele haree de'it husi parte ida, maibé presiza haree hosi parte rua hotu, tanba hanesan de’it”, tenik nia.

José hatutan, fulan rua ona estrutura governu ne’e simu tomada-de-pose. Parlamentu tenke lais atu halo debate ba orsamentu, sira nia polítika maka halo servisu polítiku, negosiasaun no konsentrasaun para fó serteza ba povu nia moris.

“Problema ne’e mak ne’e, tanbasá maka ita hein to’o fulan rua to’o agora laiha serteza ba governasaun foun. Ha’u ko'alia laiha serteza, tanba programa la klaru, orsamentu la klaru, no tempu ne’e naruk ona”, nia preokupa.

Nia hateten, agora daudaun ne’e haree katak povu ne’e moris iha situasaun ida inserteza nia laran. Oras ida rona dehan atu mosu eleisaun antesipada no balun fali hateten governu ne’e atu monu.

Tanba ne’e, buat ne’ebé nesesidade povu nian tenke trata lalais, maibé mós labele arbiru, tenke tuir lei.

Nia hateten, deputadu sira atu vota kontra ka afavor tenke iha razaun, la'ós vota kontra tanba de’it emosaun. Povu nia moris labele hanesan uza sira nia sentimentu mak domina liu, maibé tenke bazeia ba iha razaun.

Nia dehan, husu atu prosesu hirak ne’e tenke lalais, atu bele fó serteza ba povu nia moris, labele moris inserteza. Tanba ne’e, husu ba lider nasionál sira tenke iha responsabilidade ba Estadu no povu.

Aprova Programa Hafoin Debate OR

Entretantu, Dekanu Fakuldade Siénsia Sosiál no Polítika, Universidade Orientál Timor-Lorosa’e (UNITÁL), Álvaro da Silva hateten, prosedimentu atu aprova orsamentu ne’e tuir loloos depois programa maka bele aprezenta orsamentu ba Parlamentu Nasionál.

“Tanba sá? Tanba iha Konstituisaun RDTL dehan, kuandu programa Governu ne’e chumba dala-rua tuituir malu. Dala-ida primeiru la pasa, entaun sei iha segundu faze atu aprezenta tan programa Governu nian ba PN”, hateten nia.

Nia nia dehan, implikasaun iha rua, programa ne’e la konsege hetan apresiasaun aprova iha PN ba dala-rua tuituir malu, entaun governu mós labele kontinua atu aprezenta Orsamentu Retifikativu no orsamentu tinan fiskál 2018 ba PN tanba programa la liu.

Kona-ba orsamentu atu pasa ka lae, ne’e depende ba PN sira sei bele diskute ka lae. Maibé, ba nia haree, orsamentu ne’e atu retifikativu asuntu importante mak hanesan atu ajusta estrutura VII Governu foun ne’ebé iha ka tanba atu atende ba nesesidade balun urjentemente.

Álvaro hatutan, sé orsamentu ne’ebé prevé nesesita duni ba povu, presiza atu aprova. Maibé, maneira ne’ebé loloos tenke diskute uluk programa maka bele aprezenta orsamentu.

Nia dehan, Orsamentu Retifikativu ne’e dehan retifika, signifika utiliza ba asuntu ne’ebé importante, hanesan ajusta ba iha estrutura VII Governu.