Ukun an nu’udar mehi ida ne’ebé dezeña buat furak iha laran. Lia-fuan promesa katak ukun an sei hetan moris ne’ebé di’ak liu, hafurak liu tan mehi ne’e.

Rezultadu votasaun lori Timor Leste hetan duni ninia ukun rasik an. Mehi ne’e sai duni realidade. Maibé, realidade ne’e sei dook tebes husi dezeñu ba ukun an ne’ebé uluk balun kuda hela iha povu ida ne’e nia hanoin.

Adjuntu Diretór Yayasan HAK, Sisto Ximenes hatete, tinan 20 ona maibé mosu dekripansia no gap ne’ebé boot tebtebes, tanba ema riku kontinua riku ba beibeik no ema kiak kontinua kiak rabat rai.

“To’o agora povu sira iha area rural balun seidauk sente ukun aan ne’e tanba alargasaun dezenvolvimentu ne’e la to’o ba sira,” deklara Sisto.

Nia fó ezemplu mós kona-ba seitór edukasaun ne’ebé hatudu diferensia boot entre povu baibain nia oan ho lider sira nia oan.

“Ita haree tanba saida mak povu kiik sira-nia oan kontinua tuur hakdasak iha rai hodi tuir aula, eskola mós laiha kondisaun, maibé Ministru, Sekretariu Estadu no Diretor, boot sira-nia oan ne’e hotu-hotu asesu ba eskola internasionál?”.

Sisto hatete, eskola sira iha foho balun laiha kadeira, didin laiha, kakuluk kuak, bee no saneamentu laiha. “Kondisaun sira hanesan ne’e so povu kiik nian oan sira mak enfrenta. Sosiedade hotu bele ba haree ministru no sekretariu estadu nian oan ida ne’ebé mak eskola iha eskola ne’ebé laiha kondisaun ne’e.

Sira asesu eskola ne’ebé kualifikadu, at liu balun nian oan ba uluk ona estranjeiru depois mak bolsu estudu tuir ba”.

Ba edukasaun ne’ebé sei gratuita husi nivel primaria to’o sekundaria, Sisto dehan, gratuita la signifika katak atu husik de’it no la tau-matan ba ninia kualidade.

“Klaru katak ohin loron ne’e gratuita, maibé gratuita oinsá nian, bainhira dehan gratuita ne’ebé husik de’it ninia kualidade? hanoin katak ne’e ema seluk mak sei aproveita no tinan 20 konsulta popular ne’e povu la sente buat ida no laiha sentidu tanba sira la hetan justisa sosial”.

Sisto hatutan, iha iha fatin balun asesu ba estrada, eletrisidade, bee-moos no aimoruk mós laiha, maibé iha Dili aimoruk rai de’it to’o prazu liu no ba sunu de’it.

“Povu ida ne’e la’os kiak natural, maibé kiak ba sistema ne’ebé mak governante sira jere rekursu estadu nian la tuir dalan no governante sira lakon solidariedade ba nia ema rasik”.

Nia dehan, iha ezemplu kiik balun ne’ebé loloos governu presiza atu apoiu hodi dezenvolve, mak esfosu ne’ebé Madre Lurdes no Veterana Kasian halo.

“Madre Lurdes produs aimoruk herbal, tuir loloos inisiativa sira ne’e hetan apoiu hodi dezenvolve, atu nune’e labele depende de’it ba imporatasaun aimoruk husi rai li’ur”.

uir nia, atu melora di’ak liu tan ekonomia povu nian estadu tenke investe barak liu iha area produtivu sira hanesan edukasaun, saúde, agrikultura, no turizmu.

“Durante ita seidauk iha komitementu atu diversifika ita-nia produtu sira hodi hametin ita-nia soberania aihan, povu sei moris mijeravel, atu povu ne’e bele sai soberanu ita tenke luta ba ita-nia soberania aihan.”

“Povu ne’e tenke soberanu ho ninia mediku rasik, aihaan rasik, ida ne’e mak libertasaun, karik la’e ne’e libertasaun ba ema elite de’it”.