Mosu mós diskusaun lubuk ida iha media kona-ba inisiativa husi Ministru Justisa Manuel Carceres hodi kriminaliza difamasaun.

Iha 1 Jullu 2020, maske ema barak mak kestiona esbosu lei ne’e, maibé Ministru Carceres ho fiar an hatete katak nia parte sei aprezenta esbosu Lei Kriminaliza Difamasaun ba Konsellu Ministru hafoin finalize Lei Organizasaun Judisiariu, ne’ebé iha momentu ne’ebé MJ prepara hela.

"Governu simu preokupasaun, mais estadu la'o ba oin, labele hakiduk ba kotuk, no labele para. Esbosu Lei Kriminaliza Difamasaun define klaru ona, agora presiza halo esplikasaun de'it,” dehan Carceres iha palasiu governu.

Carceres esplika, lei difamasaun la taka dalan ba kritiku, tanba atu dezenvolve nasaun liu husi mós kritika.

"Governante tenke simu kritika, labele alerjia ba kritika, politiku tenke simu kritika at ou di’ak, ida duun matak no tolok ema ne'e mak difamasaun, maibé kritiku la'os difamasaun," dehan nia.

Iha 13 Jullu Movimentu Universitariu Timor-Leste (MUTL) deklara sira-nia protidaun atu halo manifestasaun hasoru MJ Carceres relasiona ho esbosu lei kriminaliza difamasaun.

Portavoz MUTL Novelino dos Santos hatete, esbosu lei kriminaliza difamasaun sei fó de’it benefisiu ba ukun-nain sira, inklui korruptór sira hodi nauk bebeik povu nia osan, no sai abrigu ba sira atu kontinua hala’o sira-nia asaun.

Tan ne’e, Novelino hatete, MUTL ezije ba MJ atu labele uza ninia poder hodi hamate liberdade ne’ebé mak povu sosa ho terus, raan, no ruin.

“Ministériu Justisa tenke hapara esbosu lei ne’e ho imediata. Se karik assuntu ne’e mak la tau konsiderasaun, MUTL sei organija estudante no sosiedade tomak atu halo asaun manifestasaun hasoru ministru Justica iha tempu badak,” dehan Novelino iha Liseu Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL).

Maske iha ona deklarasaun husi sosiadade atu halo manifestasaun, maibé MJ Carceres kontinua ‘la preokupa.

Iha ninia deklarasaun iha 15 Setembru ne’ebé konsege hamosu polemika, Ministru Carceres hatete katak manifestasaun ne’e ema idaidak nia urusan.

“Sosiedade halo demostrasaun ne’e sira-nia direitu no sira-nia urusan, labele kahur buat ida ho buat seluk, no ha’u mós labele ba dehan sira halo manifestasaun labele, ne’e ema-nia direitu no ema-nia hakarak, halo ba, maibé lei regula ita hotu-hotu,” deklara Ministru Carcerres iha palasiu governu hafoin reuniaun Konsellu Ministru.

Deklarasaun Ministru Carceres ne’e halo ema sira ne’ebé durante ne’e kontra ‘raan nakali’.

Diretór Ezekutivu FONGTIL Daniel dos Santos Carmo hatete, deklarasaun Ministru Carceres hodi avansa ho lei difamasaun no hatete manifestasaun ne’e urusan hatudu nia an hanesan ema ne’ebé lakohi rona sosiedade no la intende prinsipiu nasaun direitu demokratiku.

“Depois nia (MJ Carceres) dehan ne’e urusan ne’e tanba nia egoizmu polítiku ka ambisaun governu nian, liu-liu MJ nian, hodi hatur sira-nia an hanesan ema ne’ebé lakohi rona sosiédade no la intende kona-ba ita ninia prinsipiu husi nasaun direitu demokrátiku”.

“Tanba buat ida konsulta públiku, rona ema ne’e mak importante, maibé se bainhira hasai lia-fuan sira hanesan ne’e hatudu arogansia entaun ne’e sei la rezolve problema. Entaun só arogansia orsida bele hatun imajen TL ninian iha mundu,” dehan Daniel iha nia kna’ar fatin, Kaikoli, Sesta (16/07).

Iha 27 Jullu Front Mahasiswa Timor-Leste (FMTL) hatama pedidu ba PNTL Munisipiu Dili kona-ba manifestasaun ne’ebé tuir planu sei realiza iha 3 Agostu 2020. Asaun ne’e rasik sei hala’o iha Ministériu Justisa (MJ) nia oin.

Loron 3 molok realiza manifestasaun, iha 30 Jullu, iha intervista ho televizaun nasional ida, Ministru Carceres hatete katak, lei kriminaliza difamasaun la’os ona prioridade ba governu.

 “Primeiru hakarak esklarese katak sei laiha lei ida mesak kona-ba difamasaun, saida mak ita buka agora, atu altera kodigu penal Timor-Leste, maibé espesialmente esbosu ida ke sai ne’e la’os prioridade ba oras ida ne’e,” dehan Ministru Carceres.

Prioridade ba governu, nia hatutan, mak lei organizasaun judisiariu, estatutu juiz, estatudu ministériu publika, estatutu defensoria publika, no orden arvogadu.

“Sira ne’e mak prioridade, kuandu ita iha ona lei organizasaun judisiariu implika alterasaun kodigu penal, kodigu sivil, kodigu prosesu penal, kodigu prosesu sivil. Se pur a kazu, iha alterasaun ida ne’e mak ita hanoin atu halo adita de’it krime kontra a onra, tanba .... ha’u moris, moris kedas ho ha’u-nia onra, ha’u mate lori ha’u-nia orna, la rai ba ha’u-nia oan sira.”

Maske nune’e, manifestasaun konstra esbosu lei kriminaliza difamasaun kontinua akontese iha 3 Agostu.

Iha asaun ne’e, reprezentante manifestante sira mós intrega akta konkordansia ida MJ Caraceres atu bele asina.

“Ita haruka akta konkordansia ida ba iha Ministru Justisa Señor Manuel Carceres hodi obriga nia atu asina akta konkordansia ne’e atu nune’e nia bele responsabiliza nia klarasaun ne’ebé nia halo katak kriminaliza difamasaun ne’e laos ona sai prioridade,” dehan portavoz FMTL.

Maibé, iha loron daruak manifestasaun, 4 Agostu, mosu kazu foun ida ne’ebé ‘hafoer’ liu tan imajen Ministru Carceres.

Ekipa husi MJ ne’ebe reprezenta husi Adjuntu Diretór Polisia Sientifiku Investigasaun Kriminal (PSIK) Adino N. Cabral halo ameasa no trata reprezentante manifestante ne’ebé hakarak ba follow up akta ne’ebé sira intrega iha loron dahuluk manifestasaun.

Iha 5 Agostu, bainhira jornalista sira hetan oportunidade atu halo intervista kona-ba akta ne’ebé manifestante sira intrega, Ministru Carceres, la fó resposta ne’ebé serteza.

“Se ha’u lee karik, ita-boot hakarak saida, se ha’u seidauk lee karik hanusa,” dehan nia.

“Opiniaun sira ne’e ha’u aseita, ita-boot iha liberdade ida ne’e hotu ha’u kuandu exerse fali ha’u-nia liberdade. Se ha’u obriga ita-boot, ne’e portugues dehan imposição, ne’e labele,” dehan Ministru Carceres hafoin enkontru ho Prezidente CCI-TL, iha Akait.

Kona-ba ameasa husi pesoal PSIK ba reprezentante manifestante sira, Ministru Carceres hatan katak, durante loron rua nia laran iha serbisu barak no nia foin hatene informasaun ne’e husi jornalista sira.

“See mak dehan PSIK ameasa manifestante sira, no ida ne'e ha'u la hatene, tanba horisehik loron tomak ha’u iha Ministériu Finansas, ha’u seidauk rona, ohin serbisu barak ha’u seidauk lee jornal ida, ha’u foin hatene ita-boot dehan, ne’ebé obrigadu ba informasaun,” dehan Carceres.

Ho ameasa ne’ebé pesoal PSIK halo hasoru manifestante sira, ikus mai manifestasaun mós adia ba tempu ne’ebé la determina, no asuntu kona-ba esbosu kriminaliza difamasaun mós hahú ‘malirin’.

Maibé, iha Kinta (17/09), bainhira jornalista sira husu kona-ba progresu esbosu lei refere, Ministru Carceres hatan katak to’o nia tempu sei halo.

“Lei Kriminaliza Difamasaun to’o nia tempu ita halo,” dehan Ministru Carceres no hakat liu daudauk hodi husik jornalista sira ne’ebé horiohin hein nia iha areador Ministériu Ensinu Superior, Siensia no Kultura, Kolmera.