Konfrontu ne’ebé deskonfia envolve husi grupu arte marsiais ne’e akontese iha kampu Fetebol Postu Administrativu Kailako, Munisipiu Bobonaro, iha serimonia isar bandeira ba loron restaurasaun independensia, 20 Maiu, ne’ebé rezulta Ronaldinho da Costa Ximenes (23) lakon vida.
Portavos Komandu PNTL Superintendente Polísia João Belo dos Reis hatete, bazeia ba informasaun ne’ebé parte PNTL hetan, konfrontu ne’e hahú iha 19 Maiu bainhira grupu arte marsiais koko atu asalta malu.
“Tuir informasaun ne’ebé ita hetan mós katak joven sira ne’e mai husi grupu Arte Marsiais rua ne’ebe iha kalan ne’e kedas (19/05) tenta atu asalta malu,” informa Portavos ne’e iha Komando PNTL, Kaikoli, Kuarta (21/05).
Iha 20 Maiu, grupu husi arte marisiais ne’e hahú tuda malu no duni malu to’o iha fatin serimonia isar bandeira.
“Ikus informasaun ne’ebé ita hetan katak joven ida hetan kanek grave no bainhira halo transportasaun ba Ospital Referal Maliana la konsege salva nia vida,” dehan nia.
Ho akontesimentu ne’e, nia dehan, Komandante Jerál fó orientasaun hodi koloka ekipa husi UEP ba fatin akontesimentu, hafoin orienta mós ekipa husi DIKN hodi bele buka tuir saida mak akontese iha ne’ebá no suporta investigasaun Komandu munisipiu Bobonaro.
“Ita mós halo kedas pedidu autopsia hodi transporta mai iha Dili hodi halo autopsia ba mate-isin,” nià hatutan.
Kona-ba deskonfiansa katak matebian mate tanba hetan tiru husi pesoal PNTL, Portavos ne’e hatete, rezultadu autopsia mak bele deskobre matebian ne’e mate tanba saida.
"Ita labele halo persepsaun ida katak ida ne’e tanba kilat musan mak tiru. Se atuasaun membru nian mak ema ruma haree katak membru tiru ou kanek ne’e tanba kilat musan, prosesu sei lao, prosesu krime no prosesu disiplinar sei la'o."
“Maibé karik ne’e tanba ema ruma mak oho ho sasan kroat, ne’e mós investigasaun sei lao no ema ne’e tenke responsabiliza ba atuasaun ne’ebe nia halo.”
“Relatoriu ami simu ona, maibé ami hatete iha ne’e katak buat hotu-hotu investigasaun mak sei termina, bazeia ba deklarasaun husi sasin sira, ema sira ne’e haree, rona, mak ita abele aprezenta ba Tribunal.”
“Tuir informasaun ne’ebé hato’o mai katak membru PNTL na’in rua ne’e tiru teio, maibé dala ida tan investigasaun sei determina karik atuasaun ne’ebé sira halo tuir prosidimentu ou lae, ne’e sei to’o investigasaun mak sei termnina,” dehan nia.
Iha fatin ketak, Diretór Fundasaun Mahein (FM), Nelson Belo hato’o ninia lamentasaun relasiona ho informasaun katak Ronaldinho mate tanba hetan tiru husi pesoal polisia.
"Iha Timor-Leste, ofisiál polísia sira hetan permisaun legál atu uza kilat-musan de’it iha kondisaun ne’ebé rigorozu kona-ba nesesidade no proporsionalidade hodi kontra ameasa iminente sira. Tiruteiu sira ne'ebé la loos bele hamosu akuzasaun kriminál sira, disiplina administrativa, no multa sira tuir lei nasionál," dehan nia.
Ofisiál polísia sira tenke kumpre ezijénsia lisensiamentu no formasaun nian ba uzu kilat, hanesan trasa ona iha esbosu Lei Armas nian tinan 2008, ne’ebé fó mandatu katak, ofisiál sira tenke kompetente, iha kondisaun médiku, no hetan treinamentu husi PNTL.
Bainhira ofisiál polísia sira uza kilat ho sala, hanesan iha kazu sira ho forsa ne'ebé maka'as liu ka la nesesáriu.
Tenke prosesu kriminál tuir lei nasionál sira, inklui akuzasaun potensiál sira relasiona ho uzu ilegál kilat nian, omisídiu, ka omisídiu, depende ba sirkunstánsia sira.
"Sansaun administrativu iha PNTL nia laran, inklui suspensaun, penalizasaun dixiplinár, ka demisaun", nia dehan.
KRAM konsidera krime públiku
Sekretáriu Jeral Komisaun Reguladora Arte Marsiál (KRAM), Mateus Lemos Soares informa, kazu konfrontu ne’ebé akontese ne’e nu’udar kazu krime públiku nune’e intrega ba autoridade seguransa hodi prosesa.
Tuir nia, kazu ne’e komete husi grupu arte marisiais ne’ebé iha fulan rua ba kotuk hahú ona ho konfrontu ne’ebé harahun elementu balun husi grupu arte marsiais nia uma.
Iha momentu ne’ebá, nia konta, KRAM ho lidera komunitariu no Ofisial Polisia Suku (OPS) halo aprosimasaun hodi rezolve no sira deklara simu-malu.
Maske konsege rezolve ona, maibé, tanba odiu-malu, nune’e iha 20 Maiu mosu konfrontu ne’ebé rezulta ema lakon vida.
"Komisaun Reguladora Arte Marsiál nia pozisaun, ba krime públika KRAM laiha kompetensia, maibé entrega ba Komandu Instituisaun Seguransa mak responsabiliza, halo aprosimasaun hodi hamate problema ne'e," dehan Mateus ba jornalista Jornal INDEPENDENTE, iha nia knaar fatin, Kuarta (21/05).
Maske nune’e, nia afirma, KRAM sei buka dalan atu halo dialogu ho parte kompetente sira, ho autoridade lokál no líder organizasaun PSHT ho Korka, hodi buka solusaun ba problema ne'e.
"La buka solusaun lalais mak sira sei kontinua oho malu beibeik. Ita triste ho joven sira la hatudu sira-nia sivilizasaun," dehan nia.
Ohin halo autopsia
Xefe Departamentu Forensik Hospitál Nasionál Guido Valadares, Nilton Tilman informa, iha 22 Maiu (ohin), sei halo autopsia ba mate-isin Ronaldinho ne’ebé mate iha konfrontu ne’ebé akontese iha Kailaku.
“Lolos ohin (horseik) ita halo autopsia ba matebian Ronaldinho Mota Ximenes ne’ebé mai husi ospitál Maliana, maibé kestaun tékniku balun iha ne’e, entaun ita autopsia ba aban (ohin) dader, tanba daudaun ne’e mate-isin ita tau hela konzeladór laran, iha mortuariu,” nia informa.
Iha fatin hanesan, matebian nia aman, Carlito Maubadak hatete, iha momentu ne’ebá nia la hatene nia oan mate. Nia haree de’it ema duni malu no tuda malu.
“Ami dook uitoan husi Villa, depois upacara ne’e mós la tuir ida, tanba nia (matebian) toba hela, upacara hotu tiha jam 12 mak nia sa’e ba, ema problema hela no ema tuda namanas hela, haree nia halai mai fali mós ha’u la hetan nia, nia ba ka lae ita mós la hatene.”
“Nia nunka halo problema ho ema seluk, tanba nia tuir kursu Korea iha Bekora, foin daudauk iha loron Sabadu ne’e mak nia ba Kailaku hodi tuir komemorasaun loron 20 Maiu,” dehan Carlito.
Kona-ba autopsia, Carlito hatete, fofoun nia lakohi atu halo autopsia, maibé parte seguransa dehan tenke halo atu nune’e bele hatene loloos kauza husi ninia mate.
“Ida ne’e mak ha’u hakarak, karik sira dehan atu halo autopsia karik la hetan rezultadu ne’e karik ami mós la mai,” katak nia.
