Diretor Ezekutivu Asia Justice and Rights (AJAR), José Luis Oliveira kestiona kona-ba prosesu andamentu ba kazu José Bernardo.

“Atu la’o neneik, lalais, sira tenke halo prosesu ho transparansia, se sira nonook de’it, la koalia, signifika sira rasik mak enfrakeza sira-nia aan no hodi hatudu ba publiku, maske klaru ke konteudu deskobrimentu iha prosesu investigasaun ne’e segredu justisa duni, maibé públiku iha direitu atu hatene prosesu ne’e la’o ona to’o ne’ebé. La’o to’o ne’ebé ona ne’e kan la’os segredu justisa,” dehan nia ba jornalista Jornal INDEPENDENTE, via telefone, Sabadu (01/10).

Tuir nia, loloos prokurador iha Ministériu Públiku tenke hatene dalan ida ne’ebé mak substansia no ida ne’ebé mak prosesual.

“Agora públiku ne’e hakarak hatene prosesual ne’e entaun prosesu ne’e la’o to’o ona iha ne’ebé? nia persentajen ne’e to’o ona hira? Ita hakarak hatene ida ne’e atu bele haree katak serteza juridika ne’e iha,” dehan nia.

José hatutan, públiku mós la hatene prosesu membru PNTL na’in ualu ne’ebé sai supeitu to’o ona iha ne’ebé.

Tuir loloos, nia dehan, kazu omesidu iha sela laran ne’e tenke sai prioridade ba MP atu halo investigasaun ho transparansia.

“Maibé tanba sa mak la hatene prosesu ne’e to’o ona iha ne’ebé? Dala-ruma bele hein to’o tinan haat, lima tan. Tanba ne’e mai ha’u tenke ezije prokurador sira tanba ida ne’e sira-nia kompetensia atu halo investigasaun.”

Nia informa, iha semana rua liu ba, AJAR hato’o lamentasaun ba Konsellu Superior Ministériu Públiku no Konsellu Majislatura.

“Husu atu halo prosesu ida tenke ho balansu atu sira labele enfrakeza rasik sira-nia aan,” dehan nia.

Ba kestaun ne’e, Jornalista Jornal INDEPENDETE tenta konfira asuntu ne’e ba MP, maibé Prokuradro Administrador Munispiu Dili hanesan mos titular ba kazu ne’e lakohi fó komentariu.

Entretantu, Iha 1 Setembru foin lalais, tuku 07.00 kalan, mosu kazu ida iha sela detensaun PNTL Kaikoli. Joven ida ho idade tinan 21 ne’ebé hetan kapturasaun tanba deskonfia envolve iha kazu baku-malu iha area Audian mate iha sela laran ho kondisaun tara an.

Mosu deskonfiansa husi familia katak José mate laos tamba tara an maibé pesoal polisia balun mak oho. Deskonfiansa husi familia ne’e aumenta boot liu tan bainhira mosu imajen tara an. Iha imajen refere, fiu metan ida kesi hela iha José nia kakorok, nia isin latan besik rai no nia ain kona rai.

Informasaun inisiu husi PNTL Dili, José mate tanba tara an ho fiu telefone nian ne’ebé tara hela iha sela laran.

José, tuir polisia, tara an tanba presaun psikolojia.

Maibé parte familia la simu ho deklarasaun refere, tanba oras rua molok José mate, nia sei hasoru-malu ho nia familia sira no ho kondisaun ne’ebé di’ak.

Iha tuku 03:00 loraik, José nia inan, Regina de Jesus, ba vizita nia oan iha sela detensaun PNTL Dili. Oras rua tuir mai, iha tuku 05:00 loraik, José nia tian ba haree mós José nia kondisaun. Iha tuku 06.00 familia balun koko atu ba haree, maibé labele ona tanba orariu vizita taka ona.

Ho nune’e, familia hakfodak no sente la fiar bainhira iha tuku 07.00 kalan parte polisia informa ba sira katak José mate tara an.

Duvida boot mosu tanba mós la normal bainhira iha tali iha sela laran.

"Husi HAK nia esperiénsia no mós ema balun iha HAK, no mós movimentu ativista sira, ami famíliar tebes ho area sela Kaikoli nian, ami famíliár tanba ami balun mós detein fila-fila ona, entaun saida mak akontese hodi kalan halo ita laran taridu tebes."

“Kuandu sidadaun ruma mak detein iha sela tuir posedura polísia tenke hala'o kontrola ka check tuir tempu ne'ebé determina ona. Estraiñu tanba fatin ne'e la merese atu hetan tali ka fiu ruma ne'ebé bele mosu iha fatin refere hodi hamosu kazu suisídiu ne'e,” deklara Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Xisto dos Santos, liu husi konferensia imprensa, Sesta (02/09).

Esperensia seluk mós konta husi fonte ida ne’ebé mós sempre tama-sai sela detensaun Kaikoli.

“Iha sela laran ne’e ita nein hetan tali ida. Tali iha ita-nia kalsa ne’e mós se iha hasai hotu. Fiu sira ne’e iha hotu tembok laran, laiha ida mak tabele iha li’ur,” fonte ne’e konta.

Ba fatin ne’ebé José tara an, tuir nia, bazeia ba imajen ne’ebé nia haree, fatin refere nu’udar hariis-fatin no ladun lojika bainhira José tara an iha ne’ebá no laiha membru polisia ida mak haree, sa tan foin mak tuku 07.00 kalan.

“Ha’u uluk tama sela detensaun ne’e, kalan la sai arbiru ona. Ida-idak iha nia sela. Atu ba hariis-fatin mak ita husu ba polisia mai loke odamatan sela nian foin ita ba hariis-fatin, mais ne’e polisia ida akompaña ita, hamriik besik hariis-fatin, soe bee hotu, nia lori fila kedan hatama fali iha sela,” nia konta.

Tan ne’e, fonte ne’e hatutan, nia la konsege atu imajina oinsa José bele ho livre loos sa’e ba baki leten, buka tali, dada sai, kesi ba nia kakorok, haksoit tuun no mate kedan, sein polisia ida haree nia.

“Ida ne’e halo ha’u hanoin fali kazu polisia Indonezia nian ne’ebé agora sei rame hela ne’e. Oho tiha nia maluk depois halo senariu oioin hodi taka lia-loos,” dehan fonte ne’e.

Portavoz familia, Ano Carvalho hato’o mós familia nia duvida.

“Imposivel ami-nia alin tara an, serake polisia sira ne’ebe halo kontrolu ba sela detensaun no piket iha loron ne’eba ba tiha ne’ebe mak ami-nia alin bele tara an to’o mate? Ami, juventude Audian ho familia haree katak laiha lojika, tanba ne’e ami juventude Audian sente lamentavel tebes ba ami-nia alin nia mate, ami husu atu loke kamera CCTV ba publiku hodi hatudu faktus loloos kona-ba ami-nia alin tara aan iha sela.”