Familia Martires Suku Com Husu Estadu Haloos Ístoria Massacre Muapusso 1979 Featured

By Ivonia Varela Fevereiru 24, 2025 110
Familia Martires iha Suku Com, Munispiu Lautem, Postu Administrativu Lautem, realiza konferensia imprensa hodi husu ba Estadu no Governu liuhusi  Ministeriu Asuntu Kombatentes Libertasaun Nasional, Konsellu Kombatentes Libertasaun Nasional (CCLN-Sigla Portugués) no Sentru Nasional Chega, atu halooos istoria Massacre Muapusso 1979, dignifika Massacre no reverifikasaun lista veteranus editais 2009. (23/02/25). Foto:INDEPENDENTE. Familia Martires iha Suku Com, Munispiu Lautem, Postu Administrativu Lautem, realiza konferensia imprensa hodi husu ba Estadu no Governu liuhusi  Ministeriu Asuntu Kombatentes Libertasaun Nasional, Konsellu Kombatentes Libertasaun Nasional (CCLN-Sigla Portugués) no Sentru Nasional Chega, atu halooos istoria Massacre Muapusso 1979, dignifika Massacre no reverifikasaun lista veteranus editais 2009. (23/02/25). Foto:INDEPENDENTE.

LAUTÉM: Familia Martires iha Suku Com, Munispiu Lautem, Postu Administrativu Lautem, husu ba Estadu no Governu liuhusi  Ministeriu Asuntu Kombatentes Libertasaun Nasional, Konsellu Kombatentes Libertasaun Nasional (CCLN-Sigla Portugués) no Sentru Nasional Chega, atu halooos istoria Massacre Muapusso 1979, dignifika Massacre no reverifikasaun lista veteranus editais 2009.

Portavós Familia Martires Acasio dos Santos hatete, bazeia ba peskiza husi ekipa kiik ne’ebe hala’o ona iha tinan rua ba kotuk, Istoria ne’e, realidade ida husi fontes ka família martires sira no sasin sira.

Istoria ne’e presiza konta, konta istoria rasik, presiza hakerek, públiku presiza hatene hodi sai hanesan matéria istoriku ba jerasaun.

Tanba iha deskoñesimentu, menus informasaun no istoria ne´ebe ladun lo´os kona-ba Massakre Muapusso 1979, iha livru CNC kona-bá (Bab 7: Pembunuhan di Luar Hukum dan Penghilangan Paksa; Página 97, Tabela 13 - Pembunuhan di Los-Palos 1978-1979 menurut subdistrik dan kelompok)

Nia fó Ezemplu, hanesan  iha livru CNC (Bab 7: Pembunuhan di Luar Hukum dan Penghilangan Paksa; Página 97, Tabela 13 - Pembunuhan di Los-Palos 1978-1979 menurut subdistrik dan kelompok) hateten katak, Saudozu Assistente Político Antonio Xavier ‘‘Masilerek’’  mate iha 1979 iha momentu TNI 745 serku Muapusso no kaptura nia ho saudozu na’in sia (9) sira seluk ne´ebe temi iha leten, maibé, Masilerek realidade nia konsegue halai sai husi dadur depois de loron balun no halai ba Ai-laran, no la´o ho Komissário Polítiku Mau-russo hodi luta iha ailaran, no iha 1982 tuir ordem Komando da Luta ba destaka iha Rejiaun Haksolok no hetan tiru no mate iha Sentru Leste iha tinan 1989, bainhira sira nia missaun iha regiaun Haksolok kumpri ona no iha dalan atu fila fali ba Ponta Leste.

Nune’e, iha referensia ne´ebé sita iha leten katak Martires sira ne´ebe temi iha leten oho iha ETEPITI ne’e lalo’os tanba sira nia oho fatin ne´ebe deskreve ona iha leten.

Acasio do Santos hatutan, Relasiona ho dadus ne´ebe lalo’os no polemika Kombatentes Libertasaun Nasional, Lista Editais 2009 nian, mosu indisius barak ne’ebé iha potensia ba manipulasaun dadus.

Liuliu familiarizmu, partidarismu no favoritizmu mak familia martires Massakre Muapusso 1979 no rekomenda ba CCLN no partes relevantes atu halo’os, atu nune’e bele rekoñese no dignifika Mártires no Vítima Massakre Muapusso 1979.

“Halo’os istória Massakre Muapusso 1979 nian, rekoñese Massakre Muapusso 1979 hanesan Massakre ida, rekoñese no dignifika Mártires no Vítima Massakre Muapusso 1979, liu husi estabelesimentu Monumentu ba Martires sira, valoriza vitima no familia martires sira ho justu no transparante,” dehan Portavós liu husi konferensia imprensa ne’ebé hala’o iiha Suku Com, Postu Administrativu Lautém, Munisipiu Lautém, domingo (23/02/25).

Familia Martires Masakre Muapusso mós husu ba CCLN, MAKLN atu reverifika dadus Lista Editais 2009 Suco Com nian, tanba iha potensia falsifikasaun dadus no prosesu rejisto no verifikasaun la tuir Presedimentu ne´ebé CCLN no MACLN fo sai.

Atu nune’e, fó oportunidade ba vitima Massakre Muapusso ne’ebé seidauk rejistu atu bele hetan ninia direito hanesan ho Kombatentes sira seluk.

 

Masakre Muapusso

iha fulan Junhu tinan 1979, hala’o enkontru ida iha Ira-masi, Muapusso (Com), ne’ebé partisipa husi rede klandestina baze de apoiu Iraonu lidera husi Xefe Delegadu José da Silva, Pairara lidera husi Justo Sampaio, sai nu’udar enkontru ikus ne’ebé Mau-russo dirize.

Hafoin enkontru ne’e, rede ne’ebé Mau-russo estabelese iha Konu (Com) nakfera. Militar Indonezia konsege deskobre, kaptura no oho rede klandestina sira.

“Iha 4 Jullu tinan 1979 kalan, hafoin enkontru Ira-masi, Militar Indonezia nia Camionheta tolu tama iha area Konu (Com).

Iha loron ne’ebe hanesan (lorokraik), Mau-russo ne’ebé nia naran iha numeru dahuluk lista nian (Alvu ka tarjetu) husi militar Indonezia hodi kaptura konsege halai sai ba ai-laran, nune’e nia familia sira ne’ebé hela tenke simu konsekuensia todan. Sira lakon membru familia balun no lakon mós sira-nia hela fatin,”.

Portavós ne’e konta tuir katak, iha dader nakukun, 5 Jullu 1979, militar Indonezia Batalion 745 ne’ebé lidera husi Kapitaun Joko Himpuno no akompaña husi Timor-oan balun ne’ebé sai mata-dalan hahú tama iha knua Muapusso. Haleu uma hirak ne’ebé besik malu no lori ho lista rede klandestina nian, hodi kaptura Antonio Xavier ‘‘Masilerek’’ ho Duarte da Costa.

Buka mos Mau-russo maibe laiha fatin, sira kontinua ba buka iha Lohomatu. Sira lori tun Mau-russo nia espoza ho ninia oan mane ki’ik, hamutuk ho Masilerek no Duarte ba vila Com.

Iha Cazerna, fatin dadur martires (uma mutin ida iha Konu), militar ho timor-oan balun hahu inkeritu no husu paradeiru Mau-russo no subar fatin Xanana nian. Iha loron ne’ebe hanesan, kalan hafoin inkeritu Masilerek ho Duarte konsege halai sai husi dadur militar ba ailaran.  

Iha 7 Jullu dader, militar kontinua buka rede klandestinan husi Muapuso to’o Iraonu, kaptura tan ema na’in tolu, Virgilio dos Santos (Veru-Moko, husi Muapusso), Pedro dos santos (Nari Leru, husi Ira-onu) no Oscar Victor (Opo-Ratu, husi Muapusso). Iha lorokraik, kaptura fila fali Duarte da Costa (Asulonu, husi Muapusso), Alfredo do Carmo (Uhulapa, husi Mehara), Mario Amaral (Poitikal, husi Muapusso), Martinho dos Santos ka Kacoli (Narileru, husi Ira-onu), Julio de Castro (husi Pitileti), no José da Silva (Narileru, husi Ira-onu). 

Entre iha loron 7-8 Jullu, militar batalion 745 lori sai ema na’in 6 husi fatin inkeritu kazerna, maka Virgilio dos santos, Pedro dos santos, Oscar Victor, Alfredo do Carmo, Martinho dos santos ka Kacoli ba oho iha tasi ibun Puamal Amire (besik atual Ensino Baziku Central de Com), Duarte da Costa oho iha O’omahan (área Muapusso nian), no saudozo Mario Amaral, Julio de Castro, José da Silva lori lakon to’o agora familia lahatene sira nia paradeiru.

Iha loron 9 fulan-Jullu, militar Indonezia hahú sunu hotu komunidade sira-nia uma iha knu’a Muapusso, sunu uma iha Lohomato no Ira-onu. No Militar obriga komunidade sira husi Muapusso, Ira-Malar, Loho-Matu tun ba Konu no Seler tun ba Poros.

Massakre Muapusso ne’ebé hamate ema na’in ne’en, ema na’in tolu lakon, no halakon ema lubun nia hela fatin, sai nu’udar konsekuensia bo’ot no presu karun ida ne’ebé Mau-russo, Masilerek, Jose da Silva no martires Massakre Muapusso nia familia sira tenke selu ba buat ne’ebé sira fiar no hakarak atu defende, Ukun Rasik-aan.

“Durante tinan naruk nia laran, hahú husi Massakre Muapusso 1979 to’o 1989, família martires Massakre, komunidade Muapusso, Lohomatu no Ira-onu, hetan detensaun preventiva, bandu sai husi sira nia hela fatin ba buka aihan ou halo tos iha distansia dok husi hela fatin, hanesan knua Muapuso, Lohomatu no Ira-onu. Enkuantu bele sai husi hela fatin no ba suku seluk tenki ho karta gia de marsa viajen nian,”.

Familia martires Massakre Muapusso nia família barak trauma, kontinua moris iha presaun no ameasa nia laran to’o 1999.   

Izemplu, entre 1983-1987, Tim Nuklir ne’ebe lidera direita husi Sr. Edmundo da Conceição Silva (Camat Moro) obriga família Mau-russo, mak hanesan Ernesto Kapitan (maun husi Maurusso), Paulo da Silva (rian husi Masilerek), hetan detensaun periodikamente, halo interogasaun no obriga sai mata-dalan ba buka Mau-russo ho Masilerek iha ailaran hodi tuun mai rende. Enkuantu, Gil Viegas (rian husi Mau-russo), periodikamente aprejenta an ba autoridade militar Indonesia Kecamatan Moro no KODIM-Lospalos.

Tanba Mau-russo ho Masilerek sei hela iha ailaran, militar Indonezia planu atu destera nia familia sira ba Atauro. Maibé planu ne’e la konsege realiza tanba la hetan autorizaaun husi Camat Moro (Administradór Postu Administrativu).

Aliende ne’e, iha tinan 1983, hafoin levantamentu. Carlos Amaral da Silva (alin husi Mau-russo), José Mendes (alin husi Masilerek), Nolasco Viegas (alin husi Gil Viegas), Jaime Xavier, ne’ebe envolve iha rede clandestina, tuir planu halai sai ba ailaran, maibe la konsege tanba militar batalion 321, deskobre planu refere no sira sai TBO iha post batalion 321. 

Mau-russo kontinua kontaktu direita ho ninia familia sira hodi buka informasaun to’o tinan 1982.

Iha tinan 1982 refere, Mau-russo no Masilerek hamutuk ho nia maluk FALINTIL sira seluk sai husi Ponta Leste ba rejiaun HAKSOLOK (fronteira). Mau-russo nomeadu ba Comissario Politico iha tinan 1984.

Comissário Político Mau-russo ho Asistente Político Masilerek mate hetan tiru husi inimigu iha tinan 1989 iha CENTRO LESTE, hafoin fila hikas husi rejiaun HAKSOLOK iha tinan 1987.

Martires Massakre Muapusso 1979 mak hanesan, Saudozo Duarte da Costa, rian husi Gil Viegas, Saudozo Pedro dos Santos, ria husi Oscar Victor, Saudozo Martinho dos Santos, alin husi saudoso Pedro dos Santos, Saudozo Oscar Victor, ria husi saudoso Pedro dos Santos, Saudozo Virgilio dos Santos, maun-alin husi saudozo Mau-russo, Saudozo Alfredo do Carmo, rian husi Gil Viegas, Saudozo Mario Amaral, alin husi saudozo Mau-russo, Saudozo Julio de Castro, Saudozo José da Silva, aman husi saudoso pedro dos Santos.

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Segunda, 24 Fevereiru 2025 15:27

Independente Digital TV