Hanesan mós ho esperénsia lubuk ne’ebé Eduardo Tilman hetan maski nudar Ema ho Defisiensia fiziku maibé nia susesu iha karreira agora hanesan Manajer Raes Hadomi Timor Oan (RHTO).

Eduardo babain bolu Edu koko konta tuir nia pasadu moruk ne’ebé nia infrenta bainhira sei kiik ho idade tinan haat (4).

“Ha’u moris mai laos Ema ho Defisiensia nanis maibé ha’u sai defisiensia bainhira ha’u hetan moras,”dehan Edu ho nia expresaun hamnasa falun ho tristeza, bainhira hasoru malu jornalista Online INDEPENDENTE iha nia knaar fatin, RHTO Taibesi.

Nia dehan, bainhira hetan moras, nia aman lori nia ba ospitál Manufahi, Same maibé la konsege kura.

Hafoin halo tratamentu iha ospitál, haruka fila fali ba uma, maibé too uma nia sente isin tomak mate ho teki-teki derepente isin lolon book an fali tanba hemu ai-abut tradisional.

"Grasa husi Maromak ha’u bele di’ak fila fali maski ho kondisaun Ema ho Defisiensia, ho ilhas Maromak  nian ohin loron ha’u sei moris,"dehan nia.

Husi pajina moruk ne’e, nia tenki hamrik no forsa hasoru dezafiu foun hodi hatutan moris ne’e seim dependénsia ba ema seluk.

“Moris ne’e tenke book an labele dependénsia demais ba inan-aman, se ita nudar Ema ho Defisiensia mak dependénsia ba inan-aman ita sei hetan arepende baihira ita nia inan-aman husik ona mundu ne’e semak loron kalan fó han ba ita,”nia konta ho triste.

Iha tinan 2003 ho Grasa Maromak nian, nia hetan oportunidade di’ak husi Fundasaun Ahisaun ne’ebé tau matan ba Ema ho Defisiensia lori nia mai iha Aimutin, Dili.

Husi ne’e nia komesa tuir edukasaun non-Formal, hanesan tuir kursu komputador, Engles no alende ne’e Ahisaun mós fasilita nia ba kontinua eskola iha Sao Pedro Comoro.

Maibé nia la konsege akaba eskola tanba loro-loron nia kolega sira mak tenke dudu kursi roda ne’e ba eskola lara, tanba ne’e nia deside hapara eskola iha 2010 ho nivel sekundaria de’it klase 2.

Maski la eskola maibé tanba domina komputador no hatene english oituan, nia bele servisu iha Konsuldo Norwegia iha tinan 2011-2013 ho posisaun Data entry ba Komputador.

Kontinua servisu iha Ministériu Agrikultura iha Departementu Saude Animal kona-ba data entry animal sira ba data base komputador too iha tinan 2015.

Husi nia esperiensia hirak ne’e, Diretór RHTO bolu nia ba servisu hamutuk ho RHTO no nia ba halo advokasia iha Same hodi tau matan ba maluk Defisiensia durante tinan rua.

Tanba ho nia dedikasaun no dezempeña servisu ne’ebé di’ak ohin loron nia sai Programme Manager ba Capacity Building iha Organizasaun RHTO ne’e.

Ho Pasadu Moruk Bele Salva Nia Maluk

Liu husi oportunidade ida ne’e, nia bele salva nia maluk defisiensia sira seluk ho esperénsia lubuk ne’ebé nia hetan.

Bainhira nia sai Programme Manager iha RHTO, nia la tur nonok. Programa sira ne’ebé nia hala’o iha ligasaun ho nia esperénsia.

Programa ne’ebé nia hala’o mak halo sosializasaun ba ema ho la defisiensia ho terminolojia oinsa bele uza terminolojia hirak ne’e mak labele bolu ema alizadu, ain at ka matan at maibée husu ba publiku atu bolu sira ho Ema ho Defisiensia Matan,Tilun ka Fiziku.

"Sosializasaun ida ne’e ami hala’o ona kuaza 200 ital eskola iha teritorio laran tomak,"dehan nia.

Programa ida seluk mak RHTO fó bolsu estudu ba Ema ho Defisiensia hamutuk liu 500 ona hodi kontinua sira nia eskola no tau matan ba sira nia nesesidade eskola no seluk tan.

Nia dehan, bolsu estudo aplika ba Ema ho Defisiensia oioin komesa husi eskola primaria too sekundaria.

"Benefisiariu ne’ebé hetan ona husi bolsu estudu ne’e komesa iha tinan 2017 no ate agora RHTO fasilita ona ema liu 500 o kontinua identifika dadus ba Ema ho Defisiensia ne’ebé seidauk simu bolsu estudu ne’e,"nia dehan.

Programa seluk mak fasilita maluk defisiensia sira ba hakbesik saúde hodi kontrola sira nia saúde bainhira hetan moras.

No ikus liu mak agora halo projetu modifikasaun motor roda tolu no tuir planu sei fahe ba Ema ho Defisiensia ne’ebé merese simu motor roda tolu ne’e.

"Ha’u iha esperiénsia oinsa halo soldadura, modifika motor hodi tau roda tolu atu nunee maluk dfisiensia fiziku bele utiliza hodi halo sira nia atividade loron loron, espera katak motor ida (1) ne’ebé ha’u modifika hela ne’e bele atinji no ba oin ita bele produs barak liu tan ba ita nia maluk defisiensia sira hodi bele uja,"dehan nia.

Nia konta tuir katak, bele hatene modifika motor no halo soldadura tanba antes ne’e iha tinan 2019 nia hetan treinamentu iha Jakarta Cirebon Fulan tolu kona-ba modifikasaun motor roda tolu no oinsa halo soldadura ho kualidade.

Programa sira ne’e hotu lao tanba RHTO hetan apoiu fundus husi Governu Australia.