Deputadu Bankada Fretilin, Joaquim dos Santos, preokupa ho desizaun Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, ne’ebé nomeia Longuinhos Monteiro hodi lidera SNI.

“Ita-nia sistema sivilista ne’ebé sidadaun ne’ebé atu hetan fiar husi povu no estadu atu hala’o kna’ar estadu ninian tenke ser iha mós obrigasaun moral no juridiku. Problema la’os ita iha esperiensia ezersisiu politiku de’it, meritu iha siensia ka, ne’e ema hot-hotu bele iha,” dehan Joaquim, iha Parlamentu Nasional, Segunda (04/09).

Tanba, nia hatutan, iha estadu direitu demokrátiku kualker aktu politiku governante sira foti ne’e tenke bazeia ba konstituisaun no lei, kuandu la bazeia ba konstituisaun ho lei ne’e bolu elisitu.

“Entaun sidadaun ne’e labele hala’o kna’ar elesitamente se iha kazu ruma iha tribunal no prosesu la’o hela. Tuir loloos labele hetan nomeiasaun, tenke kazu ne’e arkivu lai, tenke hetan lai Tribunal ninia akordaun katak nia livre husi problema, nia isin moos, entaun bele hetan nomeiasaun ba hala’o kna’ar sira estadu nian, liu-liu kna’ar ne’ebé sensitivu ba seguransa estadu,” nia hatete.

Tuir nia, kna’ar sira ne’ebé sensitivu ba seguransa no estadu ne’e tenke sidadaun di’ak liu mak ba assume.

“Ema ne’ebé mak iha moral di’ak. Ema ne’ebé mak iha siziliu politiku ba estadu nian ne’e di’ak. Ema ne’ebé mak iha komportamentu aseitavel iha sosiedade maioria, ida ne’e ita bele konsidera putra terbaik ba assume kargu sira sensitive.”

Tanba ne’e, nia dehan, maske respeita kompetensia PM, maibé PM mós tenke sukat atu eskoila ema ida ba kargu sensitivu ba estadu nia seguransa.

“Opiniaun publiku hanusa, la’os dehan katak 100% publiku tenke konkorda, maibé pelu-menus iha balansu katak nia desizaun ne’e reprezenta vontade koletiva povu ninian no estadu ninian.”

“Purtantu, se la reprezenta maioria vontade koletiva povu ninian, ema nia oan ne’e ba halo ninia kna’ar ne’e frazil, ladun di’ak. Se ha’u karik, ha’u la simu,” katak nia.

Ba kestaun ne’e, Vise Prezidente Bankada CNRT, Patrocino Fernandes dos Reis hatete, sidadaun hotu-hotu, hahú husi Prezidente Repúblika to’o iha povu baibain, hanesan iha lei nia oin.

“Agora, iha ita-nia lei mós hakerek katak ema hotu-hotu tama iha prosesu ba to’o iha prosesu judisial ne’e hotu-hotu prezusaun inosensia, kualker ema ida, hanoin katak bele lori keixa ba nia iha Ministériu Públiku, lori ba Tribunál, maibé ne’e la signifika katak ema ne’e sala ona.”

Tanba, nia hatutan, iha liberdade atu ema hotu-hotu espresa nia hanoin, maibé buat ne’ebé determina hodi hatete katak nia iha kazu duni bainhira iha ona julgamentu iha tribunal.

“Tribunal deside ona katak nia kondenadu hanesan ne’e, tuir ida ne’e, Tribunal hasai ona desizaun foin mak ema ne’e ita dehan katak ema ne’e iha problema, la marese atu ba iha fatin ida ne’ebá, ida ne’e mak presiza publiku no povu tomak tenke hatene.”

Nia reforsa, bainhira Tribunal halo ona julgamentu, juiz deside ona katak ema ne’e sala no hetan pena prizaun, foin konsidera katak ema ne’e iha kazu no lei bandu atu labele hola parte iha funsaun publiku sira estadu nian.

“Maibé se durante tribunal seidauk hasai desizaun ida, kona-ba envolvimentu ema ne’e ninian, buat hotu-hotu ne’e prezusaun inosensia sempre iha, ida ne’e mak ita bolu estadu direitu demokrátiku  katak buat hotu-hotu nia rezultadu ne’e tenke mai husi desizaun legal ida,” katak nia.

La taka dalan ba kazu rai kilat

Jurista Alexandre Corte Real konsidera desizaun PM Xanana hodi nomeia Longuinhos Monteiro lidera SNI sei la taka dalan ba prosesu justisa ba kazu rai kilat.

"Maske Xefe Governu nomeia ona nia (Longuinos) maibé la taka dalan ba justisa hala'o ninia servisu. Ne'ebe uluk nia kazu kona-ba rai kilat, maibé kazu ne'e to'o ohin loron ninia grau prosesu ne'e kle'ur loos, maibé nia hanesan sidadaun ida loron ida sei ba kumpre kazu ne'ebé nia komete," dehan Alexandre via telefone, Segunda (04/09).

Tuir nia, nu’udar sidadaun ne’ebé di’ak, Longuinhos aseita saida mak Governu atribui ba nia.

"Kazu rai kilat ne'e prosesu la'o hela, seidauk hatene nia (Longuinos) sala ka loos. Ne'ebe nomeisaun ne'e la impede justisa, servisu kontinua hala'o, tanba justisa ne'e la'o independente. Ita labele ba kahur buat rua ne'e, entre nomeisaun politika no justisa," katak nia.